Պատմություն

6-րդ դասարան

1. Հայկական լեռնաշխարհը, հայերի հայենիքը

Աշխարհագրական այն տարածքը, որի հետի սկզբանե կապված է հայ

ժողովրդի հազարամյակների պատմությունը, կոչվում է Հայկական լեռնաշխարհ: Այն բնության ստեղծագործություն է, սակայն, եթե բացառենք չնչին տարբերությունները, զարմանալիորեն համընկնում է մեր պատմական հայրենիքին, որտեղ կազմավորվել,

զարգացել ու իր կյանքն է կերտել հայ ժողովուրդը: Հայերն իրենց հայրենիքը կոչում են Հայք կամ Հայաստան, իսկ մյուս ժողովուրդները՝ Արմենիա: Հայկական լեռնաշխարհն

ընդարձակ երկիր է՝ շուրջ 400 հազար կմ2 տարածքով: Նրա կենտրոնական մասը

զբաղեցնում է Հայկական հրաբխային բարձրավանդակը, որի նշանակալի մասը

Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհն է: Հայկական լեռնաշխարհի մակերևույթը կտրտված է  բազմաթիվ լեռնաշղթաներով, որոնց միջև ընկած են արգավանդ հարթավայրեր,

որտեղ էլ կենտրոնացած է եղել երկրի բնակչության մեծ մասը: Հայկական լեռնաշխարհի

միջին մասը հնում հայտնի էր Միջնաշխարհ անունով:  Հայկական լեռնաշխարհի դիրքը, սահմանները, գետերը, լճերը: Հայկական լեռնաշխարհը գտնվում է Փոքրասիական

բարձրավանդակի և Իրանական սարահարթի միջև: Այն ունի ծովի մակերևույթից 1500-1800 մ միջին բարձրություն և իշխող դիրք դրանց նկատմամբ: Դրա հետևանքով որոշ աշխարհագրագետներ փոխաբերական իմաստով այն կոչել են լեռնային

կղզի: Հարավ-արևելքում Հայկական լեռնաշխարհի սահմանն Ուրմիո լիճն է, հյուսիս-արևմուտքում` Պոնտական, հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում՝ Փոքր Կովկաս, իսկ հարավում` Հայկական Տավրոս լեռները: Հայկական լեռնաշխարհը հայտնի է իր երեք խոշոր և բազմաթիվ միջին ու փոքր մեծության լճերով: Դեպի ծով ելք չունեմցող Հայաստանում խոշոր լճերը սովորաբար կոչվել են ծով կամ ծովակ: Խոշորներից Սևանա լիճը, որը հնում հայտնի էր Գեղամա կամ Գեղարքունյաց ծով անունով, գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքում: Սևանն աշխարհի բարձրադիր լճերից է, ունի քաղցրահամ ջուր: Լիճեն

թափվում 29 գետեր ու գետակներ, իսկ նրանից սկիզբ է առնում միայն Հրազդան գետը: Լճում եղել է մեկ կղզի, որը լճի մակերևույթի արհեստական իջեցման հետևանքով վերածվել է թերակղզու: Հայաստանի Հանրապետությունը ներառում է պատմական Հայաստանի տարածքի ընդամենը 1/13 մասը՝ 29,8 հազար կմ2: Հայկական երկրորդ պետությունը՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը, ներառում է շուրջ 12,5 հազար կմ2 տարածք: Հայաստանի Հանրապետությունը կազմված է Մեծ Հայքի Այրարատ,

Սյունիք, Գուգարք և Ուտիք աշխարհների տարածքի մի մասից, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության մեջ են մտնում Արցախը գրեթե ամբողջությամբ, Սյունիքի նշանակալի մասը և Ուտիքի որոշ հատվածներ:

2. Արտաշեսյան թագավորության կազմակությունը, հայկական թագավորությունները անկախությունը Արտաշես առաջինը և հայկական հայերին դաստարավորումը։

Մեծ հայք և Ծոփքի Սելևկյան կառավարիչներ Արտշաեսն ու Զարեհն անմիջապես օգտվեցին Սելևկյանների պարտությունից և Ք․ ա․ 189 թ․ իրենց անկախ թագավորներ հռչակեցին։Նրանց այդ գործողությունները խրախուսվեցին Հռոմի կողմից, որն անմիջապես ճանաչեց

նրանց անկախությունը: Նույն այդ ժամանակ իրենց անկախությունը վերականգնեցին նաև Փոքր Հայքի և Կոմագենեի հայկական թագավորությունները:  Այսպիսով` Երվանդականների թագավորության անկումից ընդամենը մեկ տասնամյակ անց Մեծ Հայքը և Ծոփքը վերականգնեցին իրենց անկախությունը: Մեծ Հայքում հաստատվեց արքայական մի նոր հարստություն (Ք. ա. 189-1թթ.), որի հիմնադիրը դարձավ Արտաշես I-ը: Արտաշես I-ը (Ք. ա. 189-160թթ.) հայոց պատմության ամենանշանավոր գործիչներից է: Նա անջնջելի հետք է թողել մեր ժողովրդի պատմության մեջ: Իզուր չէ, որ նա կրել է «Աշխարհակալ », «Բարի» պատվատիտղոսները, որոնք վկայում են այդ արքայի նկատմամբ ժողովրդի տածած անսահման սիրո մասին: Միևնույն ժամանակ, Արտաշեսը լայն ճանաչում է ունեցել Հին աշխարհում: Հունա-հռոմեական բազմաթիվ հեղինակներ են անդրադարձել նրա գործունեությանը:

3. Մեծ Հայքի թագավորությունը Արտավազդ թագավորի II-ի օրոք։

Տիգրանի II- հաջորդեց թագաժառանգ Արտավազդ II-ը (Ք․ա․55-34թթ․)։ Արտավազդ II-ը գահ է բարձրացել Մեծ Հայքի թագավորության համար բարդ քաղաքական իրավիճակում: Արտաշատի պայմանագիրն արմատապես փոխեց ուժերի հարաբերակցությունն

Առաջավոր Ասիայում: Հայոց թագավորությունը, որ երկար տարիներ հաջողությամբ

պայքար էր մղում Հռոմի նվաճողական քաղաքականության դեմ, այժմ իր դիրքերը

զիջեց Պարթևստանին: Բացի դրանից` Մեծ Հայքի թագավորությունը հայտնվեց

երկու հզոր տերությունների միջև, որոնցից յուրաքանչյուրը ջանք չէր խնայում ապահովելու նրա դաշնակցությունը: Արտավազդ II-ը հակված էր չեզոքության քաղաքականության:

Նա փորձում էր երկու տերությունների հետ էլ բարիդրացիական հարաբերություններ պահպանել և թույլ չտալ, որ Հայաստանը ներքաշվի պատերազմների մեջ: Հակառակ դեպքում Արտավազդը հակված էր ընտրելու Հայաստանի համար առավել անվտանգ

դաշնակցությունը: Դա երբեմն լինում էր Հռոմը, երբեմն՝ Պարթևստանը: Սակայն Հռոմը, որպես առավել հզոր ուժ, պակաս ցանկալի էր որպես դաշնակից, քանի որ բացահայտորեն

սպառնում էր Հայաստանի անկախությանը: Ուստի Արտավազդ II-ն ավելի շատ հակվում էր դեպի Պարթևստանը: Դիվանագիտական ճշգրիտ քայլերով Արտավազդը ձգտում

էր պահպանել Մեծ Հայքի թագավորության՝ տարածաշրջանի երրորդ հզոր պետության ուժը, տարածքային ամբողջականությունն ու անկախությունը:

4. Տրդատ առաջինի գահակալությումը, հայ արտաթևական դաշինքը ընդեմ հռոմեական կայսրության։

Պարթևական Վաղարշ I Արշակունի  թագավորի օրոք Պարթևստանի և Մեծ Հայքի թագավորությունները փոխադարձ քայլեր ձեռնարկեցին մերձենալու և սերտ բարեկամություն հաստատելու ուղղությամբ: Հայոց ավագանին համաձայնեց պարթևական թագավորի եղբայր Տրդատին ճանաչել Հայոց թագավոր: Վաղարշ I-ը և նրա եղբայր Տրդատը 52թ. մեծ բանակով մուտք են գործում Հայաստան և հայկական ուժերի օգնությամբ գրավում թագավորության մայրաքաղաք Արտաշատն վաճառաշահ Տիգրանակերտ քաղաքը: Երկու տարի անց Տրդատը հայ ավագանու օգնությամբ հաստատվում է Հայոց գահին: Հռոմեացիների օգնությամբ Մեծ Հայքի թագավոր հռչակված վրաց արքայազն Հռադամիզդը դիմում է փախուստի: Տրդատի` Հայոց գահ բարձրանալով հռոմեա-պարթևական մրցակցությունն ավելի խորացավ, և շուտով տասնամյա պատերազմ սկսվեց հռոմեացիների և պարթևա-հայկական զորքերի միջև: Պատերազմը, որ սկզբում դանդաղ էր ընթանում, 58թ. թևակոխեց ակտիվ գործողությունների փուլ:  Պատերազմի հինգերորդ տարում հռոմեական զորավար Կորբուլոնը գրավեց Արտաշատը: Հայ-պարթևական զորքերը համառ դիմադրությունից հետո նահանջեցին դեպի պարթևական տարածք: Կորբուլոնը,

գարնանը պատրաստվելով շարժվել դեպի Տիգրանակերտ, հրամայեց ավերել Արտաշատը՝ պատճառաբանելով, թե զորքերի սակավության պատճառով չի կարող կայազոր թողնել այնտեղ: Մինչդեռ հռոմեացիները պարզապես սարսափում էին այն մտքից, որ Արտաշատն իր հզոր ամրություններով կարող է հայտնվել հայկական զորքերի ձեռքում: Հռոմեացիները տիրացան նաև Տիգրանակերտին և կրկին Հայոց գահ բարձրացրին օտարազգի թագավորի:

Հայերն ու պարթևները չհանդուրժեցին դա, և Վաղարշը մեծ բանակով շտապեց Հայաստան:

Սկսվեցին բանակցություններ. որոշվեց Մեծ Հայքից դուրս բերել թե՛ պարթևական և թե՛ հռոմեական զորքերը: Ելնելով հռոմեա-պարթևական այդ համաձայնությունից՝

Վաղարշ I-ը դեսպանություն ուղարկեց Հռոմ՝ Ներոն կայսրին խնդրելով իր եղբայր Տրդատին ճանաչել Հայոց թագավոր:

5. Տրդատ III գահակալությունը, Տրդատ Արքայացնի և Գրիգոր լուսավորեձի վերադարձ

287.թվականին Տրդատ 287թ. Տրդատ III-ը Մեծ Հայքի արևմտյան մասում հռչակվեց

Հայոց թագավոր: Նրան գահ բարձրացրեց Դիոկղետիանոս կայսրը: Պարսկաստանի արքայից արքա Ներսեհ Սասանյանը փորձեց հակահարված տալ հռոմեացիներին, սակայն 297թ.

ծանր պարտություն կրեց և ստիպված եղավ 298թ. կնքել Մծբինի 40-ամյա հաշտությունը: Մեծ Հայքի թագավորության համար սկսվեց խաղաղ զարգացման մի երկարատև շրջան:

Մեծ Հայքում բարձր զարգացման հասան գյուղատնտեսությունը, արհեստագործությունը և առևտուրը: Առևտրական ճանապարհի հիմնական խաչմերուկը Արտաշատ մայրաքաղաքն

էր, իսկ II դարի վերջերից՝ Վաղարշապատը: Առևտրական ճանապարհների մեջ նշանավոր էր «Հայոց արքունի պողոտան»: Գյուղացիները միավորված էին գյուղական համայնքների

մեջ:  Համայնքը գյուղացիներին հնարավորություն էր տալիս պաշտպանելու իրենց շահերը, սակայն այն ձեռնտու էր նաև իշխանավորներին, քանի որ համայնքը համապարտ  երաշխավորության սկզբունքով վճարում էր նաև չունևորների հարկերը: Պետության գլուխ կանգնած էր թագավորն արքունիքի հետ: Նա իշխանությունն իրականացնում էր գործակալությունների միջոցով: Հայոց արքան կրել է արքայից արքա, Մեծ Հայաստանի

մեծ թագավոր տիտղոսները: Նշանավոր գործակալություններից էին հազարապետությունը, սպարապետությունը, մաղխազությունը, մարդպետությունը, մեծ դատավարությունը և

այլն:

6. Հայոց նախաքրիստոնեական հավատքը, հայկական պետություն 

Խորհդային Հայաստանի Մշակույթը 1945-1991թվականներին

1.Հետպատերազմյան տասնամյակները նշանավորվեցին մշակութային կյանքի վերելքով։ Ձեր կարծիքով ինչով էր պայմանավորված այդ վերելքը։

Հետպատերազմյան տասնամյակները նշանավորվեցին հայ ժողովրդի մտավոր կյանքի տարբեր ճյուղերի` կրթության, գիտության, արվեստի, առհասարակ մշակույթի ասպարեզի որոշակի հաջողություններով։ 1950-ական թվականների կեսերից, երբ դատապարտվեց անհատի պաշտամունքն ու բացահայտվեցին նրա բացասական հետևանքները, հնարավորություն ստեղծվեց մշակույթի համեմատաբար ազատ զարգացման համար։ Մեծ թափ հաղորդվեց հատկապես անցյալից ժառանգված մշակութային ավանդույթների

ուսումնասիրմանը։ Ժողովուրդն ըստ ամենայնի գնահատեց հազարամյակների

ընթացքում իր ստեղծած արժեքները, որոնք արդի մշակույթի հետ դարձան հայության ինքնահաստատման հուսալի երաշխիք։ Իզուր չէ, որ 1960-ական թվականները համարվեցին ազգային մշակույթի զարթոնքի տարիներ։ 134 Ինչպես արդեն նշվել է, խորհրդային իշխանության առաջին շրջանում` մինչև XX դարի կեսերը, գիտության և արվեստի, առհասարակ մշակույթի առաջատար դեմքերն էին հին սերնդի ներկայացուցիչները։ Նրանք կրթություն էին ստացել արտասահմանյան կենտրոններում և իրենց մասնագիտական

ունակությունները ներդնում էին ինչպես ցարական իշխանության տարիներին,

այնպես էլ խորհրդային կարգերի ժամանակ։ Հետպատերազմյան շրջանում ավագ սերնդի սաները բնական ճանապարհով եկան փոխարինելու իրենց ուսուցիչներին։

2. Ինչ տեղաշարժեր կատարվեցին կրթության ասպարեզում։

Կրթության ասպարեզում նկատելի տեղաշարժեր կատարվեցին։ Դպրոցական և բարձրագույն համակարգերը վերելքապրեցին։ 1958թ. օրենք ընդունվեց կյանքի հետ դպրոցի կապն ամրապնդելու և 8-ամյա պարտադիր ուսուցման անցնելու մասին։ 1966թ. խնդիր դրվեց

անցնել ընդհանուր միջնակարգ կրթության։ Դրա իրականացումը պահանջեց մեծ ջանքեր և շուրջ 10 տարի ժամանակ։ Հետևողական ուշադրություն էր դարձվում դպրոցները հարմարավետ շենքերով ապահովելու վրա։ Բավական է նշել, որ միայն 1966թ. հանրապետությունում շահագործման հանձնվեցին 150 դպրոցական շենքեր։ Մեծ ուշադրություն դարձվեց միջնակարգ մասնագիտական կրթությանը և երեկոյան ուսուցմանը։ 1980թ. միջնակարգ դպրոցների թիվը հասավ 943-ի, իսկ տեխնիկումներինը` 70-ի։

Որոշակի առաջընթաց կատարվեց նաև բարձրագույն կրթության ոլորտում։ Հետպատերազմյան տարիներին կառուցվեցին պոլիտեխիկական, գյուղատնտեսական, մանկավարժական ինստիտուտների, Երևանի պետական համալսարանի նոր ուսումնական շենքերը։ Արդի տեխնիկական մասնագիտությունների գծով բացվեցին նոր ֆակուլտետներ ու բաժիններ։ Մանկավարժական ինստիտուտի մասնաճյուղեր հիմնվեցին Լենինականում և

Կիրովականում։ Հանրապետությունում գործում էր 14 բուհ, ուր կադրեր էին պատրաստում ավելի քան 100 մասնագիտությունների գծով։

3. Երբ հիմնադրվեց Հայաստանի գիտությունների ակադեմիան ովքեր էին հիմնադիր անդամների կազմում։ Նշեք ձեզ հայտնի գիտնականների անունները։ Ինչ գիտեք նրանց մասին։

1943թ. հիմնադրվեց Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիան։ Նրա հիմնադիր անդամների

մեջ էին գիտության տարբեր բնագավառների մեծանուն մասնագետներ` Լևոն և Հովսեփ Օրբելիները, Աբրահամ և Արտեմ Ալիխանյանները, Սովետաշեն գյուղի միջնակարգ

դպրոցի սաները իրենց աճեցրած սերմերը պատրաստում են ցանելու համար 135

Վիկտոր Համբարձումյանը, պատմաբան Հակոբ Մանանդյանը, գրականագետ Մանուկ Աբեղյանը, լեզվաբան Հրաճյա Աճառյանը, բանաստեղծ Ավետիք Իսահակյանը և ուրիշներ։ Գիտությունների ակադեմիայի առաջին պրեզիդենտ ընտրվեց արևելագետ Հովսեփ Օրբելին, որին 1947թ. փոխարինեց աստղաֆիզիկոս Վիկտոր Համբարձումյանը։ Նրա երկարամյա նախագահության շրջանում (1947-1993) բացվեցին գիտական նոր ուղղությունների

բազմաթիվ ինստիտուտներ, լաբորատորիաներ։ Ակադեմիան լայն ճանաչման

արժանացավ Խորհրդային Միությունում և արտասահմանում։

Գիտությունների ակադեմիայի ստեղծումը միաժամանակ նոր թափ հաղորդեց

գիտական հաստատությունների ուժերը միավորելուն և խթանեց հանրապետությունում

գիտության զարգացումը։ Տեսական և կիրառական մաթեմատիկայի ուղղությամբ կատարված ուսումնասիրությունները  հանգեցրին հանրահայտ մաթեմատիկական դպրոցի ստեղծմանը,

որի հիմնադիրն էր Ա. Շահինյանը։ Մաթեմատիկայի բնագավառում բեղմնավոր

աշխատանքներ էին կատարում Մ. Ջրբաշյանը, Ն. Առաքելյանը, Ա. Թալալյանը

և ուրիշներ։ Այդ նույն դպրոցի երիտասարդ սաներից Ա. Մերգելյանը շատ բարձր արդյունքների հասավ, նրա անունը հնչեց ոչ միայն Հայաստանի, այլև Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միությունի սահմաններից դուրս։ Մեխանիկայի բնագավառում գիտական դպրոց ստեղծվեց, որի հիմնադիրները եղան Ն. Հարությունյանը և Ս. Համբարձումյանը։ Նրանք և իրենց գործընկեր աշակերտները (Գ. Բաղդասարյան, Վ. Գնունի, Մ. Բելուբեկյան և ուրիշներ) գիտագործնական մնայուն աշխատանքներ կատարեցին, որոնք լայն ճանաչման արժանացան նաև միջազգային գիտական շրջաններում։

Ֆիզիկայի ասպարեզում Աբրահամ և Արտեմ Ալիխանյանների հետազոտական աշխատանքները համընդհանուր ճանաչման արժանացան։ Ֆիզիկայի

տարբեր բնագավառներում կատարված հետազոտությունների հիման վրա

զարգացան արտադրության միանգամայն նոր ճյուղեր` կիբեռնետիկան,

ռադիոտեխնիկական և էլեկտրոնային արտադրությունը։

Հայաստանի Հանրապետություն Անկախության գործընթացը

1.    Ինչ փոփոխությունների հանգեցրեց երկու տարվա արցախյան ազատագրական

պայքարը։ Հիմնավորեք ձեր պատասխանը։ Ինչով էին տարբերվում Հայաստանի Գերագույն խորհրդի 1990թ. ընտրությունները նախորդ բոլոր ընտրություններից։ Երբ սկսեց գործել նոր խորհրդարանը ով ընտրվեց Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ։

Հայ ժողովուրդը երկու տարվա արցախյան ազատագրական ծանր ու հետևողական պայքարում չկորցրեց իր ողջամտությունը և դուրս չեկավ պայքարի սահմանադրական շրջանակներից։ Նա ավելի համախմբվեց ու դարձավ միասնական։ Սեփական ուժերի

նկատմամբ հավատն ու վճռականությունը առաջ մղեցին ազգային անկախ

պետականության վերականգնման խնդիրը։ 1990 թվականին նոր ուժով ծավալված համաժողովրդական շարժումը։ Այդ ժամանակ հայ հասարակական-քաղաքական կյանքում որոշակի բևեռացում նկատվեց։ Արցախի հարցում Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետույթուն Միություն ղեկավարության միտումնավոր քաղաքականության և հանրապետության ղեկավարության անհեռատես քայլերի հետևանքով ժողովուրդը կորցրեց հավատը իշխանությունների նկատմամբ։ 1990թ. ապրիլի 6-ին Հայկոմկուսի կենտկոմի պլենումը Ս. Հարությունյանին ազատեց Կենտկոմի առաջին քարտաղարի պաշտոնից: Նրան փոխարինեց Վլադիմիր Մովսիսյանը: Աստիճանաբար ուժեղացավ

ժողովրդական շարժման նկատմամբ եղած վստահությունը։ Այս ամենը հանրապետության քաղաքական կյանքում առաջացրեց շրջադարձային փոփոխություններ։ Այդ փոփոխությունները զգալ տվեցին 1990թ. մայիսի 20-ին և

հունիսի 3-ին կայացած Հայաստանի Գերագույն խորհրդի պատգամավորների

ընտրությունների ժամանակ։ Ընտրությունները տեղի ունեցան մեծամասնական

ընտրակարգով` երկու փուլով։ Այս ընտրություններն արմատապես

տարբերվում էին խորհրդային իշխանության տարիներին կայացած բոլոր

ընտրություններից, որովհետև ընթանում էին ազգային շարժման վերելքի

պայմաններում։ Դրանք Խորհրդային Հայաստանի պատմության մեջ առաջին

ժողովրդավարական ընտրություններն էին: Ընտրություններին առաջին

անգամ մասնակցեց նաև Արցախի հայ բնակչությունը։ Ընտրական պայքարն

ընթանում էր մի կողմից, ազդեցության ոլորտները դեռևս պահպանող Հայաստանի

կոմունիստական կուսակցության (Հայաստանի Կոմուստի Կուսակցություն), մյուս կողմից` բնակչության ճնշող մեծամասնության աջակցությունը վայելող Հայոց համազգային շարժման միջև։ Ընտրողների ձայները համարյա հավասարապես բաժանվեցին Հայկոմկուսի և Հայաստանի Հանրապետություն Շուշի թեկնածուների միջև: Ընտրությունների արդյունքում ստեղծվեց հասարակության մեջ իշխող տրամադրություններն արտացոլող, իր կազմով սկզբունքորեն նոր խորհրդարան։ Նոր խորհրդարանը սկսեց գործել հուլիսի 20-ից և առաջին իսկ օրերից ակտիվորեն և բարդ պայմաններում ձեռնամուխ եղավ անկախ պետականության ստեղծմանը։ 1990թ. օգոստոսի 4-ին խորհրդարանը Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ ընտրեց Հայաստանի Հանրապետությւոն Շուշի վարչության նախագահ, Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտեի անդամ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին։ Մի քանի օր անց Նախարարների խորհրդի նախագահ նշանակվեց Վազգեն Մանուկյանը: Վերջ դրվեց կոմունիստական կուսակցության մենիշխանության 70-ամյա շրջանին:  

2.    Երբ ընդունվեց Հայաստանի անկախության հռչակագիրը։ Որոնք են հռչակագրի հիմնական դրույթները։ Փորձեք գնահատել Հայաստանի անկախության հռչակագիրը։

1990թ. օգոստոսի 23-ին Հայաստանի Գերագույն խորհրդի առաջին նստաշրջանն ընդունեց «Հռչակագիր Հայաստանի անկախության մասին», որով Հայաստանի անկախացման գործընթացի սկիզբը դրվեց։ Հռչակագրի քաղաքական բաժնում նշվում էր, որ Հայաստանի Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն վերանվանվում է Հայաստանի Հանրապետություն (Հայաստան)։ Այսպիսով` Հայաստանի պատմության մեջ սկսվում էր Երրորդ հանրապետության շրջանը։ Հռչակագրի հատուկ հոդվածով ընդունվում էր հանրապետության օրենքների գերակայությունը Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն օրենքների նկատմամբ։ Եթե Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն տվյալ 130 օրենքը հավանություն չէր ստանում Հայաստանի Գերագույն խորհրդի կողմից, ապա չէր կարող գործել հանրապետությունում։ Պետական դրոշ

հաստատվեց եռագույնը` կարմիր, կապույտ, ծիրանագույն, որն Առաջին հանրապետության դրոշն էր։ Այնուհետև ընդունվեց նոր պետականության մյուս խորհրդանիշը` զինանշանը, որը նույնպես առաջին հանրապետության խորհրդանիշն էր։ Փաստաթղթի տնտեսական բաժնում նշվում էր, որ Հայաստանի տարածքում հողը, նրա ընդերքը, ձեռնարկությունները համարվում են հայ ժողովրդի սեփականությունը։ Երկրի տնտեսության հիմքում պետք է ընկած լինեն մասնավոր սեփականատիրական և ազատ շուկայական հարաբերությունները։

Հայաստանի Հանրապետություն պետք է ունենար սեփական դրամական համակարգ։

Մշակութային բաժնում հատուկ ուշադրություն էր հատկացվում հայերենի, իբրև պետական լեզվի, կիրառման հարցին։ Հանրապետությունում ներքին ամբողջ գործավարությունը

պետք է կատարվեր միայն հայերենով։ Հռչակագիրն արտոնում էր մարդու իրավունքների հարգում, խղճի, կուսակցությունների, ժողովների, մամուլի ազատություն։ Վերականգնվում

էին Հայ առաքելական եկեղեցու իրավունքները։ Մինչև նոր սահմանադրության ընդունումը հռչակագիրը ծառայելու էր իբրև ծրագրային փաստաթուղթ։ 1990թ. ընտրությունների արդյունքում ըստ էության ձևավորվեց պառլամենտական հանրապետություն: Չկար նախագահի պաշտոն, խորհրդարանը նշանակում էր կառավարություն, որի ձեռքին էր ամբողջ գործադիր իշխանությունը: Կառավարության վրա այդ ժամանակ մեծ պատասխանատվություն էր դրված: Այդ կարճ «պառլամենտական հանրապետության» ժամանակաշրջանում (1990թ. օգոստոսից 1991թ. սեպտեմբեր) իրականացվել են բազմաթիվ

ծրագրեր. հողի սեփականաշնորհում, գազամուղի անցկացում Վրաստանի

տարածքով, առաջին միջազգային կապի միջոցների կառուցում, որոնց շնորհիվ Հայաստանն անմիջական կապ հաստատեց աշխարհի հետ:

3.    Երբ ադրբեջանական գրոհայինները սկսեցին զինված հարձակումները Հայաստանի սահմանների ողջ երկայնքով։ Ձեր կարծիքով ինչ նպատակ էր նրանց հարձակումը։ Կարելի է ասել, որ սկսելով «Oղակ» գործողություն՝ Ադրբեջանը բացահայտ պատերազմ սանձազերծեց Արցախի դեմ։ Նկարագրեք Գետաշենի և Մարտունաշենի հերոսական կռիվները։ Ովքերը ընկան այդ կռիվներում ինչ գիտեք նրանց մասին։

1990թ. հունվար–փետրվար ամիսներին ադրբեջանական գրոհայինները զինված հարձակումներ սկսեցին Հայաստանի սահմանների ամբողջ երկայնքով։ Սակայն հայ աշխարհազորային ջոկատները հերոսաբար դիմադրեցին և կանխեցին հակառակորդի առաջխաղացումը։ Ինչպես միշտ, այս անգամ ևս Մոսկվան հավասարապես հանդիմանեց երկու կողմերին։ Սակայն ադրբեջանական իշխանությունները‚ օգտվելով Մոսկվայի

աջակցությունից, շարունակում էին բռնագրավել հայերի բնակավայրերը և արտաքսել նրանց գյուղերից։ 1991թ. ապրիլ-մայիս ամիսներին ադրբեջանական օմոնը (միլիցիայի հատուկ նշանակության ջոկատները) խորհրդային բանակի աջակցությամբ բացահայտ պատերազմ սկսեց Շահումյանի շրջանի և 131 Գետաշենի ենթաշրջանի հայ բնակչության դեմ` իրականացնելով նախօրոք մշակված «Օղակ» («Կոլցո») օպերացիան։ Այդ գործողությունը սկսվեց ապրիլի 30-ին, որին մասնակցում էին ռուսական «Վիրաժ» և «Օբրիվ» միավորումները, ադրբեջանական օմոնի «Դոզոր» ստորաբաժանումը և տասնյակ ավարառու

հրոսակախմբեր։ Նրանք նախապես գրավել էին Գետաշենի շրջակա բարձունքները,

շրջափակել գյուղը։ Զրահամեքենաներով, տանկերով և զենքերի տարբեր տեսակներով հարձակվեցին հայկական գյուղերի վրա։ Կատաղի մարտեր տեղի ունեցան

Գետաշեն և Մարտունաշեն գյուղերում, որտեղ անհավասար մարտում հերոսաբար զոհվեցին Թաթուլ Կրպեյանը, Սիմոն Աչիքգյոզյանը, Մարտիրոս Շահնազարյանը, Արթուր Կարապետյանը, Վալերի Նազարյանը, Հրաչ (Զարզանդ) Դանիելյանը և շատ ուրիշներ։

Զավթիչները գրավեցին ու հիմնովին ավերեցին Գետաշենն ու Մարտունաշենը։ Ոգևորված այս վանդալիզմով` ադրբեջանցիները համատարած հարձակումներ սկսեցին հայկական գյուղերի վրա։ Մայիսի կեսերին բռնագաղթեցին Հադրութի և Շահումյանի 24 հայկական գյուղերի բնակիչները։ Փաստորեն 1991թ. մայիս-հունիս ամիսներից Ադրբեջանի կողմից

հրահրվեց հայ-ադրբեջանական պատերազմ։ 1991թ. հունիսին Լեռնային Ղարաբաղ ԻնքնավարՄարզի ժողովրդական պատգամավորների նիստում մշակվեց արցախահայության

գոյության ապահովման ծրագիրը։ Մոսկվայի կողմից մարզային և տեղական իշխանությունների կազմալուծման հետևանքով բնակչությունը մնացել էր առանց

ղեկավարության։ Նստաշրջանը պահանջեց վերականգնել մարզային և տեղական իշխանությունները, գլխավորել բնակչության ազատագրական պայքարը։

Հուլիսի վերջերին ստեղծվեցին ինքնապաշտպանության ընդհատակյա կոմիտե և ինքնապաշտպանական ուժերի շտաբ։ Դրանք մարզի բոլոր շրջաններում

կազմակերպեցին զինված ջոկատներ։ Հետագայում (1992թ. փետրվարին) Լեռնային Ղարաբաղ Հանրապետություն Գերագույն խորհուրդը հատուկ  որոշում ընդունեց Լեռնային Ղարաբաղ Հանրապետություն ինքնապաշտպանության ուժերի մասին‚ որտեղ նշվում էր, որ ինքնապաշտպանական զինված ջոկատները պետք է դիտել որպես Լեռնային Ղարաբաղ Հանրապետություն ինքնապաշտպանական ուժեր և համախմբել մեկ միասնական հրամանատարության ներքո։ Այդ ուժերի հրամանատար նշանակվեց գնդապետ Արկադի Տեր-Թադևոսյանը (Կոմանդոս)։

4.    Lրացրեք «Հռչակագիրը Հայաստանի անկախություն մասին» աղյուսակը

Փաստաթուղթ	Բովանդակություն	Բովանդակություն	Բովանդակություն	Բովանդակություն
Հայաստանի անկախության հռչակագիրը	Քաղաքական	Տնտեսական	Մշակութային	Իրավունքները ազատություններ
	կյանքում	բաժնում	բաժնում	սահմանադրության

Վերակառուցման քաղաքականությունը Արցախյան Շարժումը

1.    Երբ սկսվեց վերակառուցման քաղաքականությունը, և ինչ նպատակ էև հետապնդում։ Ինչու դա արդյունք չտվեց։

Վերափոխումների քաղաքականությունը։ 1985թ. մարտին փոխվեց Խորդային Սոցալիստական Հանրապետություն Միություն ղեկավարությունը։ Խորդահին Միություն Կուսակցական Կոմիտեներ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար ընտրվեց Միխայիլ Գորբաչովը, որը հետագայում դարձավ Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն նախագահ։ Նա գտնում էր, որ Խորդային Սոցիալիստակն Հանրապետություն Միությունը ճգնաժամից դուրս բերելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել վերափոխումներ։ Վերակառուցման սկզբնական շրջանում շեշտը դրվեց աշխատանքային կարգապահության բարձրացման, գիտատեխնիկական առաջընթացն ու երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացումն արագացնելու վրա։ Այս բարեփոխումները փաստորեն եղած քաղաքական համակարգը կործանումից փրկելու միջոց էին: Վերակառուցման ընթացքում իրականացվող բարենորոգումների անկատարությունը, ոչ արմատական ձեռնարկումները հանգեցրին ճգնաժամային վիճակի: Սրվեցին հակասությունները կենտրոնի և ազգային հանրապետությունների միջև: Զանգվածային բնույթ ընդունեցին ազգամիջյան առճակատումները: «Վերակառուցման» շրջանում Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն բոլոր հանրապետություններում լայն պայքար սկսվեց ազգային ինքնուրույնության համար: Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն տարբեր վայրերում ազգային խնդիրների հետ կապված տեղի էին ունենում ցույցեր: Պայքարի բովում իր ուրույն ուղին անցավ Հայաստանը: Եղած ընդհանուր դժվարություններին Հայաստանում գումարվեցին նաև Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը‚ շրջափակումը‚ 1988թ. ավերիչ երկրաշարժի հետևանքները‚ բնապահպանության սրված հիմնախնդիրները։

2.    Երբ սկսցել Ղարաբաղյան շարժումը, որն էր դրա նպատակը։ Ինչպիսի դիրք գրավեց Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն ղեկավարություն Ղարաբաղյան շարժման նկատմամբ։

1988թ. փետրվարի 20-ին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մարզխորհրդի 20-րդ նստաշրջանը դիմեց Ադրբեջանական Խորդային Սոցիալիստական Հանրապեություն, Հայկական Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն և Խորդյաին Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն Գերագույն խորհուրդներին` մարզը Ադրբեջանի կազմից դուրս բերելու և Հայաստանի կազմի մեջ ընդգրկելու համար: Հայաստանում և Սփյուռքում արցախահայության հետ համերաշխության զանգվածային ցույցերի մեծ ալիք սկսվեց։ Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն ղեկավարությունը հենց սկզբից Ղարաբաղյան շարժման նկատմամբ բացասական դիրք գրավեց, իսկ հանրապետության ղեկավարությունը չկարողացավ կողմնորոշվել և ներազդել իրադարձությունների ընթացքի վրա։ Ժողովրդի ազգային ցավերի նկատմամբ անտարբերությունը Հայաստանի իշխանություններին ի վերջո հասցրեց ինքնամեկուսացման: Թեև հետագայում հանրապետության կուսակցական նոր ղեկավարությունը (1988թ. մայիսից Հանրապետություն Կոմուստիկական Կառավարություն Կենտկոմի առաջին քարտուղար Կարեն Դեմիր121 ճյանին փոխարինեց Սուրեն Հարությունյանը) ջանքեր էր գործադրում շարժումը գլխավորելու‚ սակայն հաջողության չէր հասնում։ Ղարաբաղյան շարժումը ներդաշնակելու‚ համակարգելու նպատակով մարտ ամսին ստեղծվեց «Ղարաբաղ» կոմիտեն‚ որն իր մասնաճյուղերը ստեղծեց հանրապետության շրջաններում։ Հայաստանում և Արցախում ծավալվող իրադարձություններին հետևում և իրենց բարոյական աջակցությունն էին ցուցաբերում Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետության Միություն տարբեր ժողովուրդների ճանաչված գործիչներ` Ա. Սախարովը, Գ. Ստարովոյտովան, Մ. Դուդինը, Ա. Նույկինը և ուրիշներ: Արցախյան ազատագրական պայքարի օրերին նրա կողքին էին, նրա արդարացի պահանջի մշտական աջակիցներ` Մեծ Բրիտանիայի Լորդերի պալատի փոխխոսնակ Քերոլայն Քոքսն ու բուլղարուհի կինովավերագրող Ցվետանա Պասկալևան:

3.    Երբ և ինչու կազմակերպվեց հայության կոտորածը Սումգայիթում։ Ինչպես կարող եք գնահատել սումգայիթյան ողբերգություն

Սումգայիթյան ողբերգությունը այն ժամանակ, երբ Հայաստանում և Ղարաբաղում տեղի էին ունենում խաղաղ հանրահավաքներ, 1988 փետրվարի 27–29-ին Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվից ոչ հեռու գտնվող արդյունաբերական Սումգայիթ քաղաքում իրականացվեց քաղաքի հայության վայրագ կոտորած։ Զոհվեցին մի քանի տասնյակ հայեր, մոտ 200 մարդ վիրավորվեց։ Այդ ջարդերից հետո քաղաքի 18 հազար հայ ազգաբնակչություն ստիպված

բռնեց գաղթի ճանապարհը։ Հայերի կոտորածը նախապատրաստված էր ադրբեջանական տեղական իշխանությունների կողմից։ Իրավապահ մարմինները մի քանի օր մատնված

են եղել անգործության ։ Երեք օր ուշացումով միութենական կենտրոնական իշխանությունը զորք մտցրեց Սումգայիթ։ Զինվորները մեծ դժվարությամբ կարողացան դադարեցնել ջարդը և քաղաքից դուրս բերել հայ բնակչությանը։ Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միությունի ղեկավարությունը ջանում էր կատարվածը ներկայացնել որպես մի խումբ խուլիգանների արարք։ Բնականաբար‚ նման որակավորում տվեցին նաև միութենական պաշտոնական լրատվամիջոցները։ Որպեսզի չբացահայտվեն այդ ողբերգության իրական կազմակերպիչները և հաստատվի պաշտոնական վարկածը, մարդասպանների դատավարությունը փաստորեն ձախողվեց։ Խորհրդային Միության տարբեր քաղաքներում տեղի ունեցան առանձին դատավարություններ, մեղադրվեցին ջարդերին մասնակցած մի քանի մարդիկ, իսկ իրական կազմակերպիչները մնացին անպատիժ։ Սումգայիթում կազմակերպված աննախադեպ ջարդերով ադրբեջանական իշխանությունները նպատակ ունեին հայ բնակչության մեջ վախ ու խուճապ ստեղծելով հայաթափել Ղարաբաղը։ Սակայն կատարվեց հակառակը։ Ողջ հայությունը լցվեց հանցագործներին պատժելու և ազգային արդար պահանջների համար պայքարը մինչև վերջ հասցնելու վճռականությամբ։

4.    Լրացրեք «Վերակառուցման քաղաքականությունը»աղյուսակը

Վերափոխումները	Հետևանքները
քաղաքականություն	երկրաշարժչ

Ազատագրական շարժման վերելքը

1.    Ձեր կարծիքով Խորդային միություն կառավարություն կուսակցություն Կենկոմը ղարաբաղյան հիմնահարցը ինչու էր փորձում ներկայացնել սոսկ որպես սոցիալ-տնտեսական բնույթի խնդիրը։ Փորձեք ապացուցել, որ Կենկոմի այդ որակումը չէր համապատասխանում իրականությանը։ Երբ և ինչու ստեղծվեց Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտեն, ովքեր էին մտնում նրա կազմի մեջ։ Ինչպես ընթացավ Ղարաբաղյան շարժման հետագա ծավալումը։

Անգամ Սումգայիթում տեղի ունեցած վայրագություններից հետո Կենտրոնը ղարաբաղյան հիմնահարցը ներկայացնում էր ոչ թե քաղաքական, այլ որպես զուտ սոցիալ-տնտեսական բնույթ ունեցող խնդիր։ Ահա թե ինչու 1988թ. մարտի 24-ին Խորդային Միություն Կուսակցություն Կառավարություն Կենտկոմի և Մինիստրների խորհրդի որոշմամբ Լեռնային Ղարաբաղը Ինքնավար Մարզին տրամադրվեց 400 մլն ռուբլի գումար` մարզում կուտակված սոցիալ- տնտեսական և մշակութային հիմնահարցերը լուծելու համար։ Ադրբեջանի ղեկավարությունը այդ գումարը օգտագործեց մարզի ադրբեջանական բնակավայրերում շինարարական աշխատանքներ իրականացնելու համար։ Գնալով շարժումը մեծ ծավալներ էր ընդունում։ Հայաստանի իշխանություններից պահանջում էր ընդառաջ գնալ Լեռնային Ղարաբաղը Ինքնավայր Մարզի մարզխորհրդի փետրվարի 20-ի որոշմանը։ 1988թ. հունիսի 15-ին Հայաստանի Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Գերագույն խորհրդի նստաշրջանը համաձայնություն տվեց մարզը Հայաստանի կազմի մեջ մտցնելուն և հարցը դրականորեն լուծելու խնդրանքով դիմեց Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն Գերագույն խորհրդին։ Վերջինիս նախագահության նիստին մասնակցում էին Հայաստանի, Լեռնային Ղարաբաղը Ինքնավայր Միությունի, Ադրբեջանի ներկայացուցիչները։ Այստեղ հայ ժողովրդի ներկայացուցիչներ‚ ակադեմիկոսներ Վ. Համբարձումյանը‚ Ս. Համբարձումյանը‚ գրող Վ. Պետրոսյանը‚ Հ. Պողոսյանը և ուրիշներ իրենց ելույթներում դատապարտեցին սումգայիթյան ոճրագործությունը և առաջ քաշեցին Արցախը Հայաստանի հետ վերամիավորելու անհրաժեշտությունը։ Սակայն Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն  բարձրագույն իշխանությունը հուլիսի 18-ի նիստում մերժեց Լեռնային Ղարաբաղը Ինքնավայր Միությունի մարզխորհրդի և Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նստաշրջանների ընդունած որոշումները։ 1988թ. մայիսին Երևանում ստեղծվեց «Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտե»-ն, որի կազմում էին Վազգեն Մանուկյանը‚ Լևոն Տեր- Պետրոսյանը‚ Բաբկեն Արարքցյանը և ուրիշներ։ Կոմիտեն իր ձեռքը վերցրեց շարժման կազմակերպումը և ղեկավարումը։ Շարժումը ղեկավարելու համար Արցախում ստեղծվեց «Կռունկ» կոմիտեն։ 1988թ. օգոստոսին հանրապետության Գերագույն խորհրդի մասնակի ընտրություններով Ղարաբաղյան շարժման մի շարք ղեկավարներ՝ Աշոտ Մանուչարյանը‚ Լևոն Տեր- Պետրոսյանը‚ Վազգեն Մանուկյանը‚ Ռաֆայել Ղազարյանը‚ Ռոբերտ Քոչարյանը և ուրիշներ, դարձան պատգամավորներ։ Նորընտիր պատգամավորները նկատելի ազդեցություն ունեցան Հայաստանի Գերագույն խորհրդի հետագա գործունեության վրա։

2.    Երբ սկսվեց հայերի բռնագաղթը, ինչ բնակավայրեր հայաթափ եղան։ Կարելի  հավասարության նշան դնել Ադրբեջանից հայերի բռնագաղթի և Հայաստանի ադրբեջանցիների արտագաղթի միջև։ Հիմնավորեք ձեր պատասխանը։

Հայերի բռնագաղթեցումը Ադրբեջանից։ Ղարաբաղյան շարժման առաջին օրերից Ադրբեջանի տարածքում բնակվող հայությունը սկսեց ենթակվել մշտական հարձակումների ու թալանի։ 1988թ. գարնանից Կիրովաբադից,  Շամխորից, Խանլարից, Դաշքեսանից, Շաքիից և հայաշատ այլ  բնակավայրերից հայ ազգաբնակչությունը թալանի ու բռնությունների ենթարկվելով զանգվածաբար արտաքսվեց։ Առավել ուժեղ ճնշումների ենթարկվեց Կիրովաբադի հայությունը։ Երկու շաբաթ շարունակ հայկական եկեղեցում հավաքված հայերը դիմադրություն ցույց տվեցին ադրբեջանական ամբոխին։ Քաղաք մտցվեցին զինվորական

ստորաբաժանումներ, որոնք նույնպես հարձակման ենթարկվելով` ունեցան

սպանվածներ և վիրավորներ։ Բռնագաղթածների մեծ մասը չկարողացավ իր հետ դուրս բերել ունեցվածքը, և այն թալանվեց ադրբեջանցիների կողմից։ Միայն 1988թ. մարտից

մինչև դեկտեմբեր Ադրբեջանից բռնագաղթել են շուրջ 200 հազար հայ։ Բռնագաղթի հաջորդ խոշոր ալիքը սկսվեց 1990թ. հունվարին, երբ մեկ շաբաթվա ընթացքում Բաքվում սպանվեցին 100-ից ավելի հայեր, իսկ շուրջ 200 հազարը ստիպված հեռացան քաղաքից։

1988 թ. աշնանը կազմակերպվեց Հայաստանից ադրբեջանցիների արտագաղթը։

 Ընդ որում‚ եթե Ադրբեջանից գաղթող հայերը թալանվեցին ու հալածվեցին‚ ապա Հայաստանից գաղթող ադրբեջանցիների համար ընդունելի պայմաններ ստեղծվեցին։ Իրենց ունեցվածքը տեղափոխելու համար Հայաստանի Հանրապետություն Ազգային ժողովի շենքը  125 նրանց տրամադրվեց տրանսպորտ‚ հնարավորություն ընձեռվեց տները վաճառելու և այլն։ Ադրբեջանից բռնագաղթածների կարիքները հոգալը ծանր էին ճգնաժամային պայմաններում գտնվող Հայաստանի համար, հատկապես այն պատճառով, որ ներգաղթածները հիմնականում քաղաքաբնակներ էին: Այդ դժվարին վիճակն էլ ավելի վատթարացավ աղետալի երկրաշարժի հետևանքով:

3.    Երբ տեղի ունեցավ Սպիտակի երկրաշարժը, և ինչ արձագանք գտավ համաշխարհային հանրություն շրջանում։ Ինչպես կարող եք գնահատել Սփյուռքի հայության օգնությւոնը մայր հայրենիքին։

1988թ. Սպիտակի երկրաշարժը և համաշխարհային հանրության օգնությունը։ 1988թ. դեկտեմբերի 7-ին Հայաստանում տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ։ Այն ընդգրկեց հանրապետության տարածքի մոտ 40 %-ը։ Հաշված վայրկյանների ընթացքում լրիվ կամ մասնակի ավերվեցին Սպիտակ, Լենինական, Կիրովական, Ստեփանավան քաղաքները, Սպիտակի, Ախուրյանի, Գուգարքի, Արագածի, Կալինինոյի, Ստեփանավանի շրջանների հարյուրից ավելի գյուղեր ու բնակավայրեր։ Զոհվեց 25 հազարից ավելի մարդ, անօթևան

դարձավ 530 հազարը։ Շարքից դուրս եկավ բնակֆոնդի 17%-ը, շուրջ 8 մլն քմ բնակելի տարածություն։ Դադարեցին գործել 170 արդյունաբերական ձեռնարկություններ,

շուրջ 1200 անասնապահական շինություններ ավերվեցին։ Հայաստանի տնտեսությանը

հասցված վնասը կազմեց 13 մլրդ ռուբլի։ Երկրաշարժի հենց հաջորդ օրը Մոսկվայից

Հայաստան ժամանեց հատուկ հանձնաժողովը՝ Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետությւոն Միություն Մինիստրների խորհրդի նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովի ղեկավարությամբ։ Հանձնաժողովը մեծ եռանդով կազմակերպական վիթխարի աշխատանք կատարեց ազգաբնակչությանը օգնություն ցույց տալու‚ աղետի հետևանքները վերացնելու համար։ Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետությւն Միություն ղեկավար Մ. Գորբաչովը դադարեցրեց իր պաշտոնական այցը Ամերիկա Միացյալ Նահանգում և ժամանեց Հայաստան։ Հանրապետություն ժամանեցին հարյուրավոր փրկարարներ և բժիշկներ։ Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն բոլոր հանրապետությունները

երկրաշարժի առաջին ժամերից սկսեցին Հայաստան տեղափոխել դեղորայք,  բուժսարքավորումներ, շինարարական տեխնիկա, վրաններ, սննդամթերք: Ապա նրանք սկսեցին շինարարական աշխատանքներ կատարել։ 1989 թվին աղետի գոտում աշխատում էին Խորհրդային Միության տարբեր շրջաններից ժամանած ավելի քան 40 հազար

մասնագետներ‚ զինծառայողներ։ Շուրջ 170 հազար մարդ դուրս բերվեց աղետի գոտուց և հանգրվան գտավ Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետություն Միություն տարբեր հանրապետություններում, Կովկասի առողջարաններում ու հանգստյան տներում: Հազարավոր խեղված երեխաներ բուժման նպատակով տեղափոխվեցին Խորհրդային Միության և արտասահմանի բուժարանները: Հայաստանին համակողմանի օգնություն

ցույց տվեցին աշխարհի ավելի քան 113 երկրներ և 7 միջազգային կազմակերպություններ։

4.    Լրացրեք «Ազատագրական շարժման վերելքը» ժամանակագրական աղյուսակը։

Տարեթիվը, ամիսը, ամսաթիվը	Իրադարձությունը
1988 մարտի 24-ին	ծավալվող, ներազդել

1.Ինչու պատերազմի տարիներին մեղմացավ եկեղեցու նկատմամբ վերաբերմունք։ Ինչ հարցեր քննարկվեցին Ստալին, և արքեպիսկոպո Չորեքչյանի հանդիպման ժամանակ

Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետության Միություն  ղեկավարությունը միջազգային հարաբերություններում փորձում էր օգտագործել հայկական Սփյուռքի ազդեցությունը։ Այդ նպատակով 1945թ. ապրիլի 19-ին Ստալինն ընդունեց հայոց կաթողիկոսի տեղապահ Գևորգ արքեպիսկոպոս Չորեքչյանին։ Վերջինս Խորհրդային Միության ղեկավարին ներկայացրեց հայկական հողերի վերադարձի, սփյուռքահայերի հայրենադարձության հարցերը և խնդրեց թույլատրել ազգային-եկեղեցական ժողով հրավիրել կաթողիկոս ընտրելու համար։ 1945թ. ազգային-եկեղեցական ժողովին մասնակցելու համար Խորհրդային Միությունից և աշխարհի 15 երկրներից ժամանեցին 111 պատգամավորներ։ Հունիսի 16-ին Էջմիածնում իր աշխատանքը սկսեց ազգային-եկեղեցական ժողովը, որը արքեպիսկոպոս Գևորգ Չորեքչյանին ընտրեց Ամենայն հայոց կաթողիկոս։

2. Ձեր կարծիքով, որոնք էին Մեծ հայրենականից հետո Հայկական հարցի վերաբացման պատճառները։ Ինչ ընթացք ունեցան Հայկական հարցի քննարկումները։

1945թ. մարտին Խորդային Սոցիալիստական Հանրապետության Միություն կառավարությունը չեղյալ հայտարարեց 1925թ. դեկտեմբերի խորհրդա-թուրքական բարեկամության և չեզոքության պայմանագիրը, քանի որ Թուրքիան ըստ էության Գերմանիայի դաշնակիցն էր: Խորդային Սոցիլաստիական Հանրապետության Միություն արտաքին գործերի ժողկոմ Մոլոտովը Թուրքիայի դեսպանին ներկայացրեց տարածքային պահանջներ: Այդ հարցը բարձրացվեց նաև Պոտսդամի խորհրդաժողովի ժամանակ, սակայն Անգիան և մյուս պետությունները մերժեցին: Այդուհանդերձ Լոնդոնում կայացած Միավորված Ազգերի Կազմակեպությունի Անվտանգության խորհրդում

1945թ. սեպտեմբերին Մոլոտովը պնդում է Կարսն ու Արդահանը այնպայմանորեն

Խորհրդային Միությանը կցելու մասին, սակայն հաջողության չի հասնում:

Կիպրոսի և Ուրուգվայի կառավարությունները հանդես եկան պաշտոնական

հայտարարություններով՝ առաջարկելով Հայկական հարցը քննարկել Միավորված Ազգերի Կազմակերպությունում։

3.Ինչպես կարող եք բնութագրել ԽՄԿԿ քսաներորդ համագումարի և 1956թ. հունիսի երեսունի որոշումները։ Ինչ դեր խաղաց անհատի պաշտամունքի դատապարտումը հասարակության կյանքում։

1956թ. փետրվարին տեղի ունեցավ ԽՄԿԿ քսան համագումարը, որը բացահայտեց անհատի պաշտամունքի բացասական հետևանքները: Այդ գործում կարևոր էր ԽՄԿԿ Կենտկոմի

առաջին քարտուղար Ն. Խրուշչովի դերը: Նրա ջանքերով նույն տարվա հունիսի 30-ին Կենտկոմը ընդունեց «Անհատի պաշտամունքը և նրա հետևանքները հաղթահարելու մասին» որոշում։ Այդ որոշման մեջ բազմանշանակ գնահատականներ էին տրվում Ստալինին։ Երկրում կատարված բռնությունների ամբողջ քաղաքականությունը կապվում էր միայն նրա

անվան հետ։ Սակայն դրա հետ մեկտեղ դրվատվում էր կոմունիստական կուսակցությունը, որն իբր չէր շեղվել ճիշտ ուղուց։ Որոշման թերի լինելու հիմնական պատճառն այն էր, որ դրա ընդունողների մեծ մասը այս կամ այն չափով մեղսակից էր կատարված հանցագործություններին:

4. Փորձեք բնութագրել 1960-ական թթվականեև ազգային զարթոնքը։ Ինչ կարևոր հարցեր բարձրացվեցին ազգային կյանքի աշխուժացման ընթացքում։

1960-ական թթ. սկզբներին խրուշչովյան ազատությունների հետևանքով սկսեց աշխուժանալ ազգային կյանքը։

Հարցեր, և Առաջադրանքներ

1.    Ինչո՞վ էր պայմանավորված Հայաստանի քաղաքական կյանքի աշխուժացումը։ Որոնք էին աչքի ընկնող հասարակական-քաղաքական կամզակերպությունները։ Փորձե΄ք բնութագրել քաղաքական կուսակցությունները։

Հայաստանի այդուհանդերձ` նկատվում էր հասարակական կյանքի աշխուժացումը, իսկ Հասարակական-քաղաքական, դրանցից առավել աչքի էին ընկնում Դաշնակցությունը, Հայ ժողորվդական, Հայ (սահմանադրական) ռամկավար, Սոցիալիստ հեղափոխական (էսէռ), Սոցիալ-դեմոկրատ (մենշևիկ, բոլշևիկ) կուսացկությունները։ Կուսակցությունների կողքին կային հասարակական զանազան կազմակերպությունները, ու միությունները` արհեստակցական, Կարմիր խաչի, հայրենակցական, սկաուտական, և այլն։

2.    Ինչ եք կարծում ինչու Միայցալ, և Անկախ Հայաստանի հռչակումը կուսակցությունների միջև առաջ բերեց սուր տարանձայնություններ։ Ի՞նչ եք կարծում կարելի՞ է Հայաստանում ստեղծված վիճակը բնութագրել, որպես քաղաքական ճգնաժամ։ Ինչ Նպատակ էին հետապնդում Հայաստանի բոլշևիկները։ Ձեր կարծիքով` ինչու՞ նրանք դիմեցին զինված պայքարի։ Ւ՛նչ ընթացք ունեցավ Մայիսյան ապստամբությունը։

1919թ․փետրվարի Երևանում է կայացավ արևմտահայերի 2-րդ համագումարը, որը որոշում է ընդունեց Միացյալ, և Անկախ Հայաստան ստեղծելու մասին։ Այդ գաղափարը կենսագործելու նպատակով Հայաստանի կառավարությունը անկախություն առաջին տարեդարձի օրը 1919թ․մայիսին 28-ին, պաշտոնական հայտարարություն արեց Միացյալ, և Անկախ Հայաստանի հռչակման մասին, իսկ սակայն այդ հռակագիրը կուսակցությունները միջև առաջ բերեց սուր տարաձայնություննրը,որովհետև ընդունվել էր առանց խորհրդարանի գիտության։ Հայաստանի բոլշևիկ, բաց չէին թողնում իշխանությունը գրավելու, և ռուսաստանի օրինակով Հայաստան սև խորհդային կարգեր հաստատելու առիթը, 1920թ․հունվարի Հայաստանի բոլշևիկ կազմակերպությունների խորհրդաժողովը (կոնֆերանսը), որոշեց արտաքին, ու ներքին նպատավոր պայմանների դեպքում է ապստամբել, և գրավել իշխանությունը։ Այդուհանդերձ չնայած Մայիսյան ապստամբությունը ճնշվելը, սակայն սասամեց կառավարության դիրքերը, զինվոր պայքարին ընկավ  զինվոր մարտությունը։    

3.    Ովքե՞ր էին կազմակերպում թուրք-թաթարական խռովությունները։ Ի՞նչ նպաստակներ էին հետապնդում դրանք։ Ի՞նչ միջոցների դիմեց Հայաստանի կառավարությունը` թուրք-թաթարական խռովությունները ճնշելու համար։

Թուրք-թաթարական խռովությունները վերջիներս ձգտում էին խորտակել Հայաստանի անկախությունը, զավթել նրա տարածքները անմիջակա սահմանային կապ հաստատել իրար հետ։ Այպիսով Հայաստանի կառավարությունը բավարար վճռականության հանդես բերեց ճնշելու թուրք-թաթարական խռովությունները։ Դա մի կողմից նպաստեց պետականության հիմքերի ամրապնդմանը, մյուսը  կողմից երկրի հայացմանը։  

Լրացրե΄ք «Մայիսյան ապստամբությունը» աղյուսակը։

Հանրապետությունում գործող գրեթե բոլոր քաղաքական կուսակցությունները և հասարակական կազմակերպությունները, բացառությամբ բոլշևիկների, ընդհանուր առմամբ պաշտպանում էին հայոց անկախ պետականությունը ։ Մինչդեռ Հայաստանի բոլշևիկները բաց չէին թողնում իշխանությունը գրավելու և Ռուսաստանի օրինակով Հայաստանում ևս խորհրդային կարգեր հաստատելու առիթը։ 1919թ. սեպտեմբերին բոլշևիկները ստեղծեցին իրենց ղեկավար կենտրոնը, որը կոչվեց Հայաստանի կոմիտե կամ Արմենկոմ։ 1920թ. հունվարին Հայաստանի բոլշևիկյան կազմակերպությունների խորհրդաժողովը (կոնֆերանսը) որոշեց արտաքին ու ներքին նպաստավոր պայմանների դեպքում ապստամբել և գրավել իշխանությունը։ Նրանք այդպիսի նպաստավոր իրադարձություն համարեցին 1920թ. ապրիլի վերջին (28-ին) Ադրբեջանի խորհրդայնացումը` Ռուսաստանի 11-րդ Կարմիր բանակի կողմից։ Կարմիր բանակի մուտքը Անդրկովկաս և Ադրբեջանի խորհրդայնացումը ազդանշան հանդիսացան Հայաստանում ապստամբություն սկսելու համար։ Ապստամբության կենտրոն դարձավ Ալեքսանդրապոլ (այժմ` Գյումրի) քաղաքը։ Բոլշևիկները որոշեցին 1920թ. մայիսմեկյան հակակառավարական ցույցերը վերածել զինված ապստամբության։Ապստամբությունը ղեկավարելու համար ստեղծվեց Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե (ՀՌՀԿ)։ Ապստամբների կողմն անցան հեղափոխական գաղափարներով տարված զինվորականության մի մասը և «Վարդան զորավար» զրահագնացքը։ Վերջինիս հրամանատար կապիտան Սարգիս Մուսայելյանը նշանակվեց ապստամբական ուժերի ղեկավար։ Պետության համար ստեղծվեց վտանգավոր դրություն։ Քաղաքական ճգնաժամը հաղթահարելու համար որոշվեց ստեղծել ուժեղ ձեռքի կառավարություն։ Մայիսի 5-ին հրաժարական տվեց Ալ. Խատիսյանի կառավարությունը, նրա փոխարեն կազմվեց այսպես կոչված Բյուրո-կառավարություն (Դաշնակցության ղեկավար մարմնի անդամներից) ։ Վարչապետ նշանակվեց Համազասպ Օհանջանյանը (1873-1947)։ Նորաստեղծ կառավարությունը ձեռնարկեց մի շարք արտակարգ միջոցառումներ։ Արգելվեցին գործադուլները և ցույցերը։ Հիմնվեցին արտակարգ դատարաններ, սահմանվեց մահապատիժ և այլն։ Թեև մայիսի 10-ին ՀՌՀԿ-ն Ալեքսանդրապոլում իշխանությունը վերցրեց իր ձեռքը, սակայն անվճռական գտնվեց, և մի քանի օր անց կառավարական ուժերը Սեպուհի (Արշակ Ներսիսյան) հրամանատարությամբ ստիպեցին ապստամբներին անձնատուր լինել։ Ապստամբական թույլ բռնկումներ եղան նաև Կարսում, Սարիղամիշում, Նոր Բայազետում, Ղազախ-Շամշադինում և այլուր։ Այդ ելույթները նույնպես հեշտությամբ ճնշվեցին։ Գնդակահարվեցին մի շարք բոլշևիկ ղեկավարներ, իսկ մի քանի հարյուր ակտիվիստներ բան տարկվեցին։ Կասեցվեց նորաստեղծ Հայաստանի կոմունիստական (բոլշևիկյան) կուսակցության (ՀԿ(բ)Կ) գործունեությունը։ Բոլշևիկների մի մասն անցավ ընդհատակ, իսկ մյուս մասը հեռացավ Ադրբեջան, որպեսզի այնտեղից նախապատրաստեր իշխանությունը գրավելու նոր գործողություններ։ Այսպիսով` Մայիսյան ապստամբությունը պարտվեց։ Պարտության հիմնական պատճառն այն էր, որ ապստամբ բոլշևիկները բավարար աջակցություն չստացան ժողովրդի կողմից։ Ապստամբության ղեկավարները հույսը դրել էին դրսի` Կարմիր բանակի օգնության վրա, որը տեղի չունեցավ։ Ապստամբությունը ընթացավ անկազմակերպ, անջատ-անջատ, առանց միասնական ղեկավար կենտրոնի։ Այդուհանդերձ, չնայած Մայիսյան ապստամբությունը ճնշվեց, սակայն սասանեց կառավարության դիրքերը, ընկավ բանակի մարտունակությունը։ Թուրք-թաթարական խռովությունները։ Հայաստանի  Հանրապետության ներքին կյանքի ամենացավոտ հարցերից էին հանրապետությունում զգալի թիվ կազմող թուրք-թաթարների հաճախ կրկնվող խռովությունները։ Դրանք հրահրվում և ուղղորդվում էին Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից։ Վերջիններս ձգտում էին խորտակել Հայաստանի անկախությունը, զավթել նրա տարածքները և անմիջական սահմանային կապ հաստատել իրար հետ։ Հակահայկական շարժման թեժ օջախներ էին համարվում Մեծ Վեդին, Զանգիբասարը (Մասիսի շրջ.), Շարուր-Նախիջևանը, Արդահանը, Սուրմալուն և այլն։ 1918թ. վերջին, աշխարհամարտի ավարտից հետո, օսմանյան թուրքերը, հեռանալով Անդրկովկասից, Հայաստանի թուրքաբնակ վայրերում թողեցին մեծ թվով ասկյարներ (զինվորներ) ու զինվորական մասնագետներ։Նրանք սկսեցին հավաքագրել տեղացի մահմեդականներին: Թուրք-թաթարական խռովարարները չէին ենթարկվում Հայաստանի օրինական իշխանություններին։Նրանք հալածում էին հայ խաղաղ բնակչությանը, կատարում ահաբեկչական գործողություններ, փակում ճանապարհները և այլն։ Անգամ Երևանում հավատարմագրված Ադրբեջանի դիվանագիտական ներկայացուցիչը զբաղված էր Հայաստանի դեմ ուղղված լրտեսական գործունեությամբ։ Ստեղծված պայմաններում Հայաստանի իշխանությունները ստիպված էին դիմել համապատասխան գործողությունների։ Սկզբում փորձ արվեց կոնֆլիկտները հարթել խաղաղ միջոցներով։ Բայց արդյունք չտվեց։ Խռովարարները դա համարեցին Հայաստանի թուլության նշան։ 1919թ. կեսերից թուրք-թաթարական խռովությունները ստացան բացահայտ զինված ապստամբության բնույթ։ Հայաստանի կառավարությունը ստիպված էր զինված ուժի գործադրման միջոցով հնազանդեցնել նրանց։ Արդեն 1920թ. ամռանը հիմնականում կասեցված էին թուրք-թաթարական խռովությունները։ Թուրքերի մի մասը հեռացավ Հայաստանից։ Մի շարք ազատված բնակավայրերում բնակություն հաստատեցին արևմտահայ գաղթականներ ու Ադրբեջանից տեղահանված հայ փախստականներ։  Այսպիսով` Հայաստանի կառավարությունը բավարար վճռականություն հանդես բերեց ճնշելու թուրք-թաթարական խռովությունները։ Դա մի կողմից նպաստեց պետականության հիմքերի ամրապնդմանը, մյուս կողմից` երկրի հայացմանը։ 

Առաջադրանք 

2. Ինչո՞ւ Լուի XVI–ը հրավիրեց Գլխավոր շտատներ։ Ովքե՞ր ստեղծեցին Ազգային ժողովը:

Հակասությունները մեղմելու և նոր հարկեր սահմանելու նպատակով Լուի XVI–ը (1774–1793) որոշեց հրավիրել Գլխավոր շտատներ (Դա սային հա մա ժո ղով)։ Դա միջնադարից եկող մարմին էր, որին մասնակցում էին հասարակության երեք դասերը (հոգևորականներ, ազնվականներ, քաղաքացիներ)։ Վերջին անգամ այն հրավիրվել էր 1614 թ.։

3. Ինչո՞վ է նշանավոր 1789 թ. հուլիսի 14–ը։

1789 թ. մայիսին Վերսալում Գլխավոր շտատների բացմամբ նշանավոր վեց հեղափոխության սկիզբը։ Արքան համաժողովից պահանջեց նոր հարկեր։ Սակայն, մերժում ստանալով, փորձեց ցրել համաժողովը։ Դրան ընդ դիմացան երրորդ դասի պատգամավորները, որոնց օժանդակեց նաև հոգևորական և ազնվական պատգամավորների միմասը։ Ընդդիմադիր ուժերն իրենց հռչակեցին Ազգային ժողով (հետագայում կոչվեց Սահմանադիր ժողով): Նրանք հայտարարեցին, որ միայն իրենք են արտահայտում ֆրանսիական ազգի հավաքական կամքը և պատրաստակամ են ստեղծելու

Սահմանադրություն։

Սակայն թագավորը և հին կարգերի կողմնակիցները չհաշտվեցին դեպքերի նման ընթացքի հետ։ Զայրացած ժողովուրդը 1789 թ. հուլիսի 14–ին Փարիզում գրավեց Բաստիլ ամրոցը՝ հին կարգերի խորհրդանիշը (այդ օրը համարվում է Ֆրանսիայի ազգային տոնը)։ Երկրում ծայրառավ համաժողովրդական շարժում։ Սարսափած ազնվականությունը հեռանում էր երկրից։ Հեղափոխությունը պաշտպանելու նպատակով կազմավորվեց Ազգային գվար դիան։ Այսպես սկսվեց ֆրանսիական Մեծ հեղափոխությունը:

5. Ներկայացրե՛ք հեղափոխության առաջին շրջափուլի կարևոր արդյունքները։

Սահմանադիր ժողովը 1789 թ. օ գոս տո սի 26–ին ընդունեց « Մարդու և քաղաքացու իրավունքների հռչակագիրը»։ Դա նոր դարաշրջանի կարևորագույն իրավական փաստաթղթերից մեկն է։ Հռչակագիրը հաստատում էր քաղաքացիների հավասարությունն օրենքի առաջ։ Իշխանության գերագույն աղբյուր էր ճանաչվում ոչ թե արքան, այլ ազգի հավաքական կամքը։ Շեշտվում էր մարդկանց ազատ լինելու, մասնավոր սեփականություն ունենալու, ցանկացած բռնաճնշման դիմակայելու, սեփական կարծիքը ազատորեն արտահայտելու, անձամբ կամ ներկայացուցիչների միջոցով պետության կառավարմանը մասնակցելու և այլ բնական իրավունքները։ 1791 թ. ընդունվեց Ֆրանսիայի առաջին Սահմանադրությունը։ Երկիրը հռչակվեց սահմանադրական միապետություն։ Արքան պահպանում էր գործադիր իշխանությունը, նշանակում էր նախարարներին և ուղղորդում

նրանց գործունեությունը։ Սակայն արքայի իրավունքները սահմանափակվում էին Սահմանադրությամբ։

6. Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւ առաջացավ յակոբինյան բռնատիրությունը։

Հանրապետության ստեղծումը, սակայն, ազգային համերաշխություն չբերեց։ Քայքայվել էր երկրի տնտեսությունը, ամենուրեք թանկություն էր ուսով։ Դրան հակառակ՝ աշխուժացել էին միապետականները։ Նոր ուժով էր գործում հակաֆրանսիական դաշինքը, որին միացել էին նաև Անգլիան, Իսպանիան և այլ երկրներ։ Ֆրանսիական բանակը պարտություններկրեց։ Դա հող նա խապատրաս տեցծայրա հեղական տրամադրությունների համար, որոնց կրողները յակոբիններն էին։

1793 թ. նրանք գրավեցին իշխանությունը։ Ծայրառավ ահաբեկությունը։ Հազարավոր ֆրանսիացիներ որակվեցին «հեղափոխության թշնամի» և մահապատժի ենթարկվեցին։

1794 թ. յակոբինյան բռնատիրությունը տապալվեց։ Ղեկավարները մահապատժի են թարկվեցին։ Իշխանության գլուխ եկան անկայունության տարիներին հարստացածները։ Սակայն նրանք անկարող եղան կարգ ու կանոն հաստատելու։ Մեծ տարածում ստացան կեղծիքը և կաշառակերությունը։ Վատթարացավ Ֆրանսիայի արտաքին դրությունը. բանակն սկսեց պարտություն ներկրել։

Յակոբինները ճնշեցին խռովությունները, ստեղծեցին մարտունակ բանակ և թշնամիներին վտարեցին

Ֆրանսիայից։ Սակայն նրանց ղեկավարները տարված էին համաշխարհային հեղափոխության գաղափարով և կատարում էին անհեռատես քայլեր։ Եվ հասարակությունն սկսեց դժգոհել. անհնար էր ապրել վախի և կեղծիքի պայմաններում։

7. Ո ՞րն էր «ուժեղ ձեռքի» իշխանության ստեղծման գլխավոր նպատակը։ Ե՞րբ հաստատվեց այն, ո՞ւմ գլխավորությամբ։

Հասարակության վերնախավի շրջանում հասունացավ «ուժեղ ձեռքի» իշխանություն ստեղծելու ծրագիր։ Այդպիսի « ձեռք» կարելի էր գտնել բանակում, որ տեղ հեղափոխության տարիներին ձևավորվել էր երիտասարդ և տաղանդավոր սպայություն։ Դրաներ կայացուցիչն էր երեսնամյա գեներալ Նապոլեոն Բոնապարտը:

  

  Առաջադրանք

1.Այդյո՞ք համաձայն եք այն տեսակետի հետ, թե բոլոր երջանիկ մարդիկ նման են իրար: Պատասխանը հիմնավորեք:

Սրա հիման վրա ձևավորվել էր տեսակետ,որ երջանիկ լինել նշանակում էր արժանանալ աստվածների բարեհաճությանը, լինել հաջողակ: Բայց երջանկության նման ընկալվամ պարագայում ստացվում է, որ ոչինչ կախված չե մարդուց:

2.Արդյո՞ք երջանիկ Լինելու համար պետք է անընդհատ ձգտել երջանկության:

 Թե Երջանկության հարցը բարոյական չե, քանի որ այն վերաբերում է անհատներին և չունի հասարակական նշանակության: Բայց երջանկությունը պատասխանն է այն հարցի, թե որն է լավ կյանքը, և մարդ ինչի պետք ձգտել:

3.Նշեք թե ինչ է պետք Ձեզ երջանիկ զգալու համար:

Երջանիկ ձեզ ամենաերջանիկ լավ կյանքը պետք է ուրախ լինել ոչ ոք չէ դժբախտություն լինել պետք է Երջանիկ լինել հարուստ, որ ուրախացի լավ չի դժբախտության համար:  Տեսակետ, որ մարդն ինչքան քիչ մտածի երջանիկ Լինելու համար մասին, այնքան ավելի- ----ավելի  երջանիկ կլինի: Եվ հակառակը, որքան մարդն ավելի շատ ձգտի երջանկության, այնքան ավելի դժվար կլինի երջանկության հասնելը համար: 

4. Ձեզ տրված է հնարավորության երեք հարց ուղղելու Մարդուն պարզելու համար` արդ՞յոք երջանիկ է Նա: Նշեք այդ երեք հարցերը:

Մարդուն հնարավոր չէ սովորեցնել երջանիկ լինել, բայց կարելի է նրան այնպես դաստիարկել, որ երջանիկ լինի:                                                                                                                                                                                                                                                                                         .                                                                                                                                             Ա.Մակարենկո                                                                                                                                                                   

2. Ստորև նշված արժեքներից որո՞նք են կարևոր Ձեզ երջանիկ մարդ համարելու համար: Դասակարգե`ք  ըստ կարևորության:

Ընկերներ, հարստություն, լավ կրթություն, սիրած աշխատանք, շրջապատի կողմից գնահատված Լինելու զգացում,հարգված լինել, առողջություն, խաղաղություն, բարեկեցիկ հասարակությունը, լավ ընտանիք:  

Լավ կրթություն հարգված լինել առողջություն լավ ընտանիք , սիրած աշխատանք շրջապատի կողմից գնահատված Լինելու զգացում:

3.Ընթերցեք ստորև բերվող  ասույթները և այտահայտեք Ձեր դիրքորոշումը:

Երջանիկ է նա, ով բավարարվում է քչով:  

   

                                           Ամերիկա Անգլիական Հեղափողություն

1. Ի ՞նչ է հեղափոխությունը։ Ի՞նչ արդյունք ների կարող է հանգեցնել այն։

Հեղափոխությունների արդյունք ում ավելի հաճախ հաղթում են նորի կողմնակիցները՝ ճանապարհ հարթելով պատմական բարենորոգումների համար։ Երբեմն կայանում է փոխ համաձայնություն, երբեմն հաղթում է հետադիմությու նը և հեղափոխությունն ավարտվում է պարտությամբ։

Ավելի նախընտրելի է այն ուղին, երբ ազգերն անընդհատ բարենորոգում են իրենց կյանքը։ Այդպիսի ազգերը սովորա բարխուսափում են հեղափոխություն ներից։

Սակայն այս ուղին պահանջում է պատմական հարուստ փորձ, կամք և գիտակցություն։ XVII–XVIII դդ. խոշոր հեղափոխություններ տեղի ունեցան Անգլիայում, Ամերի կայում և Ֆրանսիայում։

2. Որո՞նք են Անգլիական հեղափոխության պատճառները։

Ունենալով ժողովրդի աջակցությու նը՝ խորհրդարանն իրականացրեց բարենորոգումներ՝ օրի նա կարգեց իր գործունեությունը, արգելեց կամայական հարկերը, խրախուսեց ձեռներեցությունը, պատասխանատ վության են թարկեց մի շարք բարձրաստիճան պաշտոնյաների։ Այս իրա դարձություններով սկսվեց Անգլիական հեղափոխությունը, որը շարունակ վեց մինչև 1660 թ.։

Չարլզ I–ը մեր ժեց խորհրդարանի նախաձեռնությունը և հեռացավ Լոնդոնից։ Նա պատերազմ հայ տարարեց։ Խորհրդարանն էլ ստեղծեց իր բանակը՝ Օ. Կրոմ վելի գլխավորությամբ։ 1642–1649 թթ. ծավալ վեց քաղաքացիական պատերազմ, որ տեղ հեղափոխականները հաղթանակ տարան։ Արքան գերե վարվեց և մահապատժի են թարկվեց։ Անգլիան հռչակ վեց հանրապետություն։

3. Ե՞րբ է գործել Երկարատև խորհրդարանը։

Պայքարը արքայական իշխանության և խորհրդարանի միջև ավելի սրվեց Չարլզ I–ի (1625–1649) օրոք։ Նա սահմանում էր կամայական հարկեր, խոչընդոտում ձեռներեցությանը, հետապնդում ազատա խոհներին։ Ի վերջո՝ արքան ցրեց խորհրդարանը։

               

Սակայն պարզ վեց, որ արքան անկարող է կառավարել առանց խորհրդարանի։ Անհրաժեշտ էր ապահովել հարկերի ու տուրքերի անխափանգան ձումը, գտնել

դրամական մի ջոցների նոր աղբյուրներ։ Մինչ դեռ հարկա տուները հրաժարվում է ին մուծումներ կատարելուց, գանձարանը դատարկվում էր։ Ուստի 1640 թ. Չարլզ I–ը

հրավիրեց խորհրդարան։ Այն գործեց մինչև 1653 թ. և հայտնի է Երկարատև խորհրդարան անունով։

4. Ո ՞վ էր Կրոմվելը և ի ՞նչ դեր է խաղացել Անգլիական հեղափոխության ժամանակ։

Սակայն շուտով ի հայտեկավ մի նոր շարժում, որի մասնակիցները պահանջում էին օրենքի առաջ բոլորի հավասարություն, ընդհանուրը նտրական իրավունք։ Մյուս կողմից՝ պայքարը շարունակում էին միապետականները։ Հասարակության նոր պառակ տումը կանխելու համար Կրոմվելը դիմեց վճռական քայլերի։ Զենքով ճնշեց ծայրա հեղականներին, ցրեց խորհրդարանը և հաստատեց իրան ձնիշ խանությունը։ Նա իրեն հռչակեց պետության և ազգիհովանավոր՝ պրոտեկ տոր։ Այս իրավիճակը շարունակ վեց մինչև նրա մահը՝ 1658 թ.։

5. Անգլիայում ե՞րբ և ո՞րիրա դարձությունների արդյունքում հաստատ վեց սահմանադրական միապետություն։ Ի՞նչ անունով է հայտնի Անգլիայի պատմության այդ շրջանը:

Սակայն փոխ համաձայնության գաղափարը կենսական էր։ Անգլիական խորհրդարանի հրավերով Հոլանդի այի կառավարիչ Վիլհելմ Օրանացին ժամանեց Անգլիա և զենքով վտարեց Ջեյմս II–ին։ Շուտով նա օծվեց արքա։ Ընդունվեց «Իրավունք ների մասին օրեն քը», ո րն իշխանության միակ աղբյուր էր ճանաչում ինքնիշխան ազգի կամքը, իսկ դրա օրինական արտահայտիչ՝ ընտրովի խորհրդարանը։ 1688–1689 թթ. տեղի ունեցած այս իրադարձությունների արդյունքում Անգլիայում հաստատ վեց սահմանադրական  միապետու թյուն ։ Արքան էր հաստատում նա խարարներին և հետևում նրանց գործունեությանը, սակայն հաշվետու էր խորհրդարանին։ Այս շրջանը (1688–1689 թթ.) պատմության մեջ է մտել

Փառահեղհեղափոխություն անունով։

6. Հյուսիսային Ամերիկայում ե՞րբ և քանի՞ անգլիական գաղութ էր ձևավորվել: Ներկայացրե՛ք դրանց բնակչության սոցիալական և ազգային կազմը:

Հյուսիսային Ամերիկայում ձևավորվեց անգլիական 13 գաղութ։ Այս տեղ հաստատ վեց բազմազգ բնակչություն՝ հիմնականում անգլիացիներ։ Վերաբնակիչները կրոնական հալածյալներ էին, հողազուրկներ, հասարակությունից մերժվածներ։ Շուտով ի հայտ եկան ձեռներեցներ, որոնք կազմակերպում էին տնտեսությունը՝ զարկտալով գյուղատնտեսությանը, արհեստներին, առևտրին։ Ամենուրեք զգացվում էր աշխատող ձեռքի պակաս։ Այդ պատճառով սկսեցին Աֆրիկայից Ամերիկա բերել հարյուր հազարավոր սևամորթ ստրուկներ։

7. Ինչո՞ւ հյուսիս ամերիկյան անգլիական գաղութների բնակչությունը դիմեց

ազատագրական պայքարի։

Գաղութները ղեկավարում էին անգլիա կան արքայի կողմից նշանակ վածնա հանգապետները։ Անգլիան խոչընդոտում էր դրանց զարգացումը, որպես զի գաղութները մնան լոկ հումքի մատակարար։ Սակայն գաղութներում ժամանակի ընթացքում ձևավոր վեց միասնական տնտեսություն, յուրահատուկ մշակույթ և ազգային ինք նա գիտակցություն։ XVIII դ. կեսերին բնակչության մեծ մասն իրեն համարում էր ամերիկացի։ Ամերիկացիները սկսեցին գիտակցել գաղութային լուծը թոթափելու, ինքնիշխան պետություն ստեղծելու հրամայականը։ Այդ առումով շրջադարձային եղան XVIII դ. 60–70–ական թթ.։

8. Ներկայացրե՛ք Ջ. Վաշինգ տոնի դերը Ա ՄՆ–ի ստեղծման գործում։

Ազգային–ազատագրական պայքարը վերաճեց Անկախության պատերազմի, որն ընթա ցավ 1775–1783 թթ.։ Ֆիլադել ֆիաքաղաքում հրավիրված գաղութների ներկայացուցիչների համաժողովը (Կոնգրեսը) հռչակեց ամերիկացիների բնական իրա վունքները՝ Անգլիայից պահանջելով ճանաչելու դրանք։ Սակայն մեր ժում ստանալով՝ սկսեց ձևավորել կանոնավոր բանակ։ Այդ գործը հանձնարարվեց Ջ.Վաշինգ տո նին։ Մինչ ընթա նում էին ռազմական գործողությունները,

1776 թ. հու լի սի 4–ին Կոնգրեսն ընդունեց Անկա խու թյան հռ չա կա գիրը։ Այն հիմնված էր լուսավորական գաղափարների վրա. ճանաչել ամերիկյան ազգի իրա վունքը՝ ստեղծելու իր ինքնուրույն կյանքը, ազատությունը և երջանկությունն ապահովող պետություն։ Կոնգրեսը հռչակեց Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կազմավոր ման մասին։ Հուլիսի 4–ը մինչ օրս նշվում է որ պես ամերիկացիների ազգային տոն։ Ամերիկյան բանակը տպավորիչ հաղթանակներ տարավ անգլիացիների նկատ մամբ։ Այդ գործում կարևոր էր նաև մի ջազգային հանրության դիրքո րո շումը. Ֆրանսիան, Իսպանիան և Հոլանդի անօժան դակում էին Ա ՄՆ–ին զենքով։ Անգլիանի վերջո ճանաչեց Ա ՄՆ–ի անկախությու նը։

Ամերիկյան բանակը տպավորիչ հաղթանակներ տարավ անգլիացիների նկատմամբ։ Այդ գործում կարևոր էր նաև մի ջազգային հանրության դիր քորոշումը. Ֆրանսիան, Իսպանիան և Հոլանդիան օժան դակում էին ԱՄՆ–ին զենքով։ Անգլիանի վերջո ճանաչեց Ա ՄՆ–ի անկախությունը։ 1787 թ. ստեղծվեց Ա ՄՆ–ի Սահմանադրությունը, որը գործում է առ այսօր։ ԱՄՆ–ը դաշնային հանրապետություն է։ Սահմանված է բարձրագույն իշխանության տարանջատում. Կոնգրես՝ օրենսդիր, նախագահ՝ գործադիր, և Գերագույն դատարան, դատական։ 1791 թ. ուժի մեջ մտան Սահմանադրության առաջին տասը ուղղումները։ Դրանք սահմանում էին ժողովր դավարական արժեքներ՝ խոսքի, կրոնի ազատություն, անձիան ձեռնմխելիություն և այլն։ 1787 թ. ԱՄՆ–ի առաջին նախագահ ընտրվեց Ջ.Վաշինգ տոնը։