Արվեստ

                                 ՀԻՆ ԵԳԻՊՏՈՍ. ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ

Հին Եգիպտոսն աշխարհի հնագույնքաղաքակրթության կենտրոններից էր: Ունի մոտ 5 հզ. տարվա պատմություն: Եղել է Հին աշխարհի ամենահարուստև ամենահզոր պետություններից մեկը: Բնիկները եղել են վայելչակազմ, թխամորթ, սևահեր ու սևաչղպտիները, որոնք նստակեցության ենանցել դեռևս մ.թ.ա. V–IV հազարամյակներում և հիմնականումզբաղվել են երկրագործությամբ ուանասնապահությամբ:

 Դեռևս մ.թ.ա. IV հազարամյակումԵգիպտոսում սկսվել է պղնձիմշակումը. հայտնագործվել էբրուտագործական բոլորակը, զարգացել են խեցեգործությունն ուջուլհակությունը, արտադրվել էհախճապակի: Ղպտիները II հազարամյակից ճանաչել են բրոնզը, ավելի ուշ՝ երկաթը:

Ոսկուց և արծաթից պատրաստել են զարդեր, որոնք արվեստի գլուխգործոցներ են: Բավականզարգացած են եղել աստղագիտությունն ու մաթեմատիկան: Առաջին օրացույցները ստեղծվել ենՀին Եգիպտոսում, նրանք ունեցել են նաև արեգակնային և ջրային ժամացույցներ: Հին Եգիպտոսումէ հայտնագործվել պապիրուսը (որի ցողունների երկայնական շերտերից պատրաստել են գրելունյութ): Հին Եգիպտոսում որպես շինանյութ ծառայել են կավով շրջածեփված եղեգը և Նեղոսիտիղմից ու ծղոտի համապատասխան խառնուրդից պատրաստված, ամրությամբ աչքի ընկնող հումաղյուսը: Քարից կառուցվել են միայն տաճարներն ու թագավորական բուրգերը: Վերջիններսծառայել են որպես թագավորների՝ փարավոնների դամբարաններ: Դամբարաններում թաղվածգանձերը հետագայում դրանց թալանման պատճառ են դարձել: Սակայն 1922 թ-ին հայտնաբերվել էԹութանհամոն փարավոնի դամբարանը անխաթար վիճակում, որտեղ հրաշալի պահպանված էինպապիրուսի վրա հիերոգլիֆներով գրված արձանագրությունների փաթեթներ, գանձեր, տարբերիրեր: Այդ արձանագրություններն ու որմնապատկերները մեծապես օգնեցին գիտնականներին՝ամբողջական պատկերացում կազմելու Հին Եգիպտոսի կյանքի մասին: Եգիպտացիները հաճախ ենպատկերել իրենց արևի աստված Ռային, մեռյալների աստված Օսիրիսին և բազմաթիվ այլաստված-աստվածուհիների:

Հին եգիպտացիները հավատացել են նաև սֆինքսներին՝ փարավոնի գլխով ու առյուծի մարմնովարարածներին, որոնցից ամենահայտնին՝ Մեծ սֆինքսը, պահպանվել է Գիզեում` Քեփրենփարավոնի բուրգի դիմաց:

Հին եգիպտական պետության զարգացումը տևել է մոտ 2500 տարի, մինչև այն ժամանակ, երբմ.թ.ա. 525 թ-ին այն գրավել են օտարները՝ երկաթե զենքերով զինված բանակով: Իսկ ավելի ուշ, երբմ.թ.ա. 30 թ-ին մահացել է Եգիպտոսի Կլեոպատրա թագուհին, երկիրը դարձել է Հռոմեականկայսրության մաս և անկում ապրել:

Եգիպտոսի վիթխարի բուրգերը մարդկանց ապշեցրել են իրենց կառուցման արվեստով ուճարտարագիտական մտքի թռիչքով: Եվ ի զուր չէ, որ համարվում են Հին աշխարհի յոթհրաշալիքներից մեկը: Եգիպտացիները հավատացել են անդրշիրիմյան կյանքին և մահացածփարավոնի մումիայի հետ թաղել են նաև սնունդ, կահույք ու տարբեր հարստություններ:

XVI դարի սկզբներին Եգիպտոսն ընկել է Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ: Ավելի ուշ՝ XIX դարում Եգիպտոսին տիրել են անգլիացիները, իսկ արդեն 1922 թ-ին Եգիպտոսըհռչակվել է անկախ թագավորություն: 1953 թ-ից այն հանրապետություն է՝ նախագահիգլխավորությամբ:

Եգիպտոսը մեկ անգամ չէ, որ ենթարկվել է Եվրոպայի հզոր երկրների (Անգլիայի ու Ֆրանսիայի) և Իսրայելի հարձակումներին: 1967 թ-ին Իսրայելը գրավել է Եգիպտոսին պատկանող Սինայիթերակղզին, որը վերադարձվեց 1982 թ-ին: Միայն 1974թ-ին իսրայելական զորքերը հեռացանՍուեզի ջրանցքի արևելյան ափից: Այդ ջրանցքով կարելի է նավարկել Միջերկրականից դեպիԿարմիր ծով: 

Ներկայիս Եգիպտոսի Արաբական Հանրապետությունը բնակչությամբ երկրորդն է Աֆրիկայում՝Նիգերիայից հետո:

Բնակչության մեծ մասն ազգությամբ արաբ է, դավանանքով՝ մահմեդական:

Եգիպտոսի ողջ տարածքով հարավից-հյուսիս հոսում է Նեղոս գետը և թափվում Միջերկրականծով: Նեղոսի հովիտը մարդկային քաղաքակրթության զարգացման կենտրոններից է, որովհետևծածկված է բերրի հողերով և խիստ տարբերվում է երկրի հիմնական տարածքը կազմողանապատային և կիսաանապատային լանդշաֆտներից: 

Ամեն տարի հուլիսին Նեղոսը վարարում է և ողողում հսկայական տարածքներ, իսկ ջրիմակարդակն իջնելուց հետո դաշտերը ծածկվում են արգասաբեր տիղմով: Այդ պատճառով էլ երկրիբնակչությունը և տնտեսական կյանքը վաղ ժամանակներից ի վեր կենտրոնացած են Նեղոսիհովտում. այստեղ մշակում են աշխարհի ամենաորակյալ՝ երկարաթել բամբակենին: ԱյնԵգիպտոսի գլխավոր հարստությունն է: Այստեղ մշակում են նաև բրինձ, եգիպտացորեն, շաքարեղեգ, մրգերի գրեթե բոլոր տեսակները: Հին եգիպտացիներն առաջինն են օգտագործելգութանն ու դրանով ապահովել բարձր բերք: 

Նեղոսի վրա կառուցված է Ասուանի ամբարտակը:

Մայրաքաղաք Կահիրեն ժամանակակից քաղաք է՝ իր բազմաթիվ գործարաններով ուֆաբրիկաներով, այն Աֆրիկայի ամենամեծ քաղաքն է (բնակչությունը` 7 մլն): Այստեղ արտադրումեն ոչ միայն սննդամթերք ու գործվածքներ, այլև ավտոմեքենաներ, տրակտորներ, երկաթուղայինվագոններ, ձուլում են պողպատ, թուջ: 

Հին Եգիպտոսի արվեստում մեծ տեղ է հատկացված պտղաբերության աստված Օսիրիսին, որին պատկերում էին նստած կամ կանգնած՝ շրջապատված ծառերով կամ խաղողի վազերով: Նրա մարմինը ներկում էին կանաչ գույնով: Համարվում էր, որ բուսական աշխարհի նման Օսիրիսը ամեն տարի մահանում էր և նորից վերածնվում: Օսիրիսի կերպարը արտացոլված էր նաև հին եգիպտական ժողովրդական բանահյուսության և թատերական արվեստի ստեղծագործություններում: Ըստ ժողովրդական բանահյուսության, պտղաբերության աստված Օսիրիսը սպանվել է իր եղբոր՝ խավարի և չարության աստված Սեթի կողմից: Օսիրիսի որդին՝ Գոռը, Սեթին կանչեց մենամարտի և հաղթեց նրան: Դրանից հետո Գոռը վերակենդանացրեց Օսիրիսին, ով արդեն չվերադարձավ երկիր, այլ դարձավ մահացածների թագավոր ստորգետնյա թագավորությունում, իսկ երկրի վրա՝ ողջերի թագավորությունում, թագավոր դարձավ Գոռը:

Հին և Միջին թագավորության մշակույթի ամենամեծ ձեռքբերումները Գիզայում գտնվող եգիպտական բուրգերն են, չնայած մինչ օրս դրանց կառուցման ժամանակաշրջանին վերաբբերով որևէ ստույգ տեղեկություն չկա:

Ք.ա. 3-րդ հազարամյակում սկսում է Հին Եգիպտոսի արվեստի ծաղկումը ` Հյուսիսային ևՀարավային թագավորությունների միավորումից հետո: Փարավոնը, դառնալով երկրի ղեկավար, ձեռք է բերում անսահմանափակ իշխանություն, ինչպես նաև իրեն հռչակում է արևի աստվածՌայի որդին: Հին թագավորության արվեստը համարվում է եգիպտական դասական արվեստը: Նրան բնորոշ է մոնումենտալությունը, հանդիսավորությունը և իրականությունը ճշգրիտպատկերելը: Արվեստի տեսակներից առաջնային դիրքը պատկանում էր ճարտարապետությանը, որը կապված էր անդրշիրիմյան կյանքի հետ (դամբարաններ, մաստաբաներ, բրգեր): Մեծտարածում ստացավ քանդակային դիմանկարը: Հին Եգիպտոսում մեծ նշանակություն ուներսրբազան պատկերները: Այդ պատկերները օգնում էին պատկերացում կազմել Եգիպտոսիպատմության տարբեր ժամանակաշրջանների մասին: Պատկերային գիրը` պիետրոգրաֆիանարվեստի և գրչության նախնական հիմնքն է: Այնուհետև հայտնվեց հիերոգլիֆային գիրը: Ինձհամար ամենամեծ առանձնահատկությունը` Եգիպտոսի կերպարվեստի յուրահատկությունն էր: Այն կայանում էր` եգիպտացիների մահից հետո ապրելու հավատով: Կապված էր կրոնի հետ, որնաստվածացնում էր բնության ուժերը և փարավոնի իշխանությունը: Հին Եգիպտոսիպատկերացումների համաձայն, մարդը մահվանից հետո պետք է հայտնվեր Օսիրիսիդատաստանին: Պետության մասին կազմվել են բազմաթիվ լեգենդներ: Դրա հզորությունը կարելի էգնահատել այն պատմական հուշարձաններով,որոնք այն թողել է իրենից հետո: Հայտնի Սֆինքսը ևբուրգերը մինչ օրս հայտնի են և մեծ ճանաչում են վայելում: Մեռյալների քաղաքը զարմագնում  է իրվանքերով և գերեզմաններով: Երկրում կան նաև բազմաթիվ թանգարաններ, որտեղ կարելի էհանդիպել գերեզմաններում հայտնաբերված զարդերի և կենցաղային իրերի: Եգիպտոսիթանգարաններում կան հին Եգիպտոսից պահպանված բազմաթիվ արժեքավոր իրեր, այդ թվումնաև Տուտանխամոնայի գերեզմանի գանձերը:Շայմ էլ Շեյխում է  գտնվում Մոիսեյի հայտնի լեռը, որի բարձրությունը 2000 մետրից ավելի է: Բազմաթիվ տուրիստներ այնտեղ այցելում են թեամռանը, և թե ձմռանը:

Պճնամոլությունը մարդկությանը բնորոշող առանձնահատկություն է եղել պատմության ողջընթացքում, և հին եգիպտացիներն այս առումով ամենևին էլ բացառություն չեն եղել։ ՀինԵգիպտոսում մեծ քանակությամբ շպար օգտագործում էին ինչպես կանայք, այնպես էլտղամարդիկ։ Նրանք հավատում էին, որ այդ կերպ նրանք ստանում էին Հորուս ու Ռաաստվածների պաշտպանությունը։ Շպարը պատրաստում էին տարբեր ապարների փոշիներից ևհատուկ լուծույթներից, ինչից հետո այն առատորեն քսվում էր աչքերի շուրջ՝ փայտից, ոսկորից ևայլ նյութերից պատրաստված շպարման համար նախատեսված հատուկ գործիքներով։  Եգիպտացի կանայք նաև կարմիր էին ներկում իրենց թշերը և հինայով գունավորում իրենցձեռքերն ու ոտքերի եղունգները։ Նրանք հավատում էին, որ շպարը կախարդական բուժիչհատկություն ունի, և նրանք այդքան էլ սխալ չէին. ժամանակակից հետազոտությունները ցույց ենտվել, որ  բաղադրության մեջ  կապար պարունակող շպարը, որը խիստ տարածված էր Նեղոսիափերին, օգնում էր խուսափել աչքերի ախտահարումից։

                            ՆԱԽՆԱԴԱՐՅԱՆ ԱՐՎԵՍՏ

նախնադարյան համայնական հասարակարգի ժամանակաշրջանի արվեստը։ Ծագել է ավելի քան 30 հզ. տարի առաջ, ուշ պալեոլիթում, երբ երևան է եկել բանական, ժամանակակից տիպի մարդը։ Մարդու ճանաչողական գործունեության մեջ հսկայական առաջընթաց քայլ էր ամենօրյա կյանքի իրական պահանջմունքներով պայմանավորված արվեստի ծնունդը։ Օրինակ, պարարվեստն առաջացել է որսորդական և ռազմական վարժություններից, նախնադարյան համայնքի աշխատանքային զբաղմունքի, կենդանիների կյանքի պատկերավոր վերարտադրությունից, յուրօրինակ բեմականացումներից։ Երգի և երաժշտության սկզբնավորման համար մեծ նշանակություն են ունեցել աշխատանքային ռիթմերը և  այն հանգամանքը, որ երգն ու երաժշտությունն օժանդակել են խմբային աշխատանքի կազմակերպմանը։ Ուշ պալեոլիթում է սկիզբ առել ճարտարապետությունը: Կերպարվեստի ստեղծագործությունները երևան են եկել օրինյակի (ուշ պալեոլիթի սկիզբ) ժամանակաշրջանում։ Պալեոլիթի արվեստի կարևոր հուշարձանները քարայրերի պատերին, առաստաղներին արված ժայռապատկերներն են։ Ուշ պալեոլիթում են ստեղծվել մարդկանց և կենդանիներ պատկերող բոլորաքանդակները, ոսկրի և քարի վրա արված գեղարվեստական փորագրության առաջին նմուշները։ Պալեոլիթյան արվեստի բնորոշ առանձնահատկությունը նաև ռեալիզմն է։ Նախնադարյան արվեստի ստեղծագործությունների հիմնական մասն առնչվում է պտղաբերության պաշտամունքի, որսորդական ծիսական արարողությունների հետ։ Հայաստանի տարածքում հնագույն քարայրային գեղանկարչության՝ մ.թ.ա. XIII–XII հազարամյակների ստեղծագործություններ են հայտնաբերվել (1980– ին) Խոսրովի արգելանոցում։ Բաց երկնքի տակ, վիթխարի վեմերի, ժայռերի վրա փորագրված նեոլիթ-էնեոլիթյան (մ.թ.ա. VI–IV հազարամյակներ) և բրոնզեդարյան (մ.թ.ա. III–II հազարամյակներ) բազմաթիվ ժայռապատկերներ են գտնվել Հայկական Տավրոսի, Արագածի լանջերին, Սյունյաց և Գեղամա լեռներում (ծ.մ. 2000-3200 մ բարձր, վրա)։ Հայաստանում ժայռարվեստը ամենախոշոր «պատկերասրահները» գտնվում են Սյունիքի Ուղտասար և Գեղամա լեռների Պայտասար հնավայրերում։ Սյունիքում այդ հուշարձանները սփռված են այժմյան Ուղտասարի, Վարդենիսի լեռնաշղթայի ստորոտներին, Եղեգիս, Արփա, Որոտան գետերի ակունքներին մոտակա լեռնապարերի լանջերին։ Միայն Ուղտասար հնավայրում հայտնի են ավելի քան 2 հզ. նկարազարդ քարեր, որոնցից յուրաքանչյուրի վրա փորված են մեկից հիսուն պատկերներ։ Պատկերները քարով փորվել են ժայռի հորիզոնական կամ ուղղաձիգ մակերևույթների վրա և հիմնականում գծային ու ծավալային են։ Ժայռարվեստի հուշարձաններում վերարտադրված են Հայաստանի կենդանական աշխարհի ողջ հարստությունը՝ վայրի և ընտելացված կենդանիների՝ բեզոարյան այծի, մուֆլոնի, վիթի, եղջերուի, ցուլի, ձիու, վարազի, շան, գայլի, հովազի, արջի, առյուծի, թռչունների պատկերներ։ Շատ են նետ ու աղեղով, վահանով, նիզակով զինված որսորդների, որսորդ, օղապարանների, թակարդի, որսորդ, այլ հարմարանքների, փոխադրամիջոցների՝ ծածկասայլերի, երկանիվ և քառանիվ սայլերի, երկրագործական գործիքներից՝ արորների պատկերները։ Արտակարգ շատ են տիեզերական պատկերացումների հետ առնչվող պաշտամունքային բնույթի քանդակները։ 

Նախնադարյան նկարչի կոմպոզիցիոն մտածողության մասին են վկայում քարե «կտավներում» պատկերների հատակագծի որոշակի հղացումը, առարկաների տեղաբաշխումը, հորինվածքի կենտրոնում հիմնական սյուժեի առանձնացումը և դասավորությունը։ Հայաստանի ժայռարվեստի ստեղծագործությունների առանցքն արտադրական կենցաղի, պաշտամունքի, մասնավորապես պտղաբերության, կախարդանքի, հմայական որսրոդությունների արտահայտություն հանդիսացող տեսարաններն են։ Հորինվածքներում հաճախ են հանդիպում ծիսական պարի (զուգապար, խմբապար), մարդու և գիշատչի մենամարտի և այլ տեսարաններ։ Նախնադարյան արվեստի ստեղծագործություններ են բնակատեղիներում և դամբարանատեղիներում հայտնաբերված, մեծ մասամբ նախնիների պաշտամունքին նվիրված յուրօրինակ զոհասեղաններ հանդիսացող, կատարող, վարպետությամբ աչքի ընկնող բրոնզեդարյան կավե կրակամանները, նրանց տարատեսակ հենակները, սև փայլեցրած, կիսագնդաձև գեղեցիկ կանթերով, բազմաքանակ կավե անոթները՝ բուսական, կենդանական և երկրաչափական. զարդապատկերների բարդ և գեղեցիկ հորինվածքներով։ Նախնադարյան արվեստի՝կավից, մետաղից և փայտից կերտված հետաքրքիր հուշարձաններով է հարուստ մ.թ.ա. II հազարամյակի՝ միջին բրոնզեդարյան մշակույթը։ Այդ շրջանում բարձր վարպետության է հասել կրոնապաշտամունքային  զարդամոտիվը գունազարդ խեցեղենի, սպասքի թանկարժեք առարկաների վրա։ Մարդկանց, բազմազան կենդանիների, թռչունների, օձերի և այլ պատկերներով են զարդարված Թռեղքի, Տաշիր-Ձորագետի, Արարատյան դաշտի, Հայաստանի այլ վայրերի գունազարդ անոթներն ու ոսկե, արծաթե իրերը։ Քանդակագործության հետաքրքիր ստեղծագործություններ են Արագածի լանջերին, Գեղամա լեռներում, ջրանցքների, ջրավազանների մոտ տեղադրված վիշապ քարակոթողները։ Կիրառական արվեստի հուշարձաններում մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում մ.թ.ա, II հազարամյակի վերջի և 1-ի սկզբին պատկանող բրոնզե գոտիները. որոնց գծա–պատկեր սյուժեներում արևը պատկերված է առյուծի, ցուլի, ձիու, արագիլի, երկնային այլ լուսատուները՝ թռչունների, վայրի այծերի, խոզերի, այլ կենդանիների պատկերներով։ Գոտիների վրա ներկայացված են նաև լայնալիճ աղեղներով, թռչնագլուխ դիմակներով որսորդներ, որոնք հետապնդում են որսի կենդանիներին։ Ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարաշրջանի կիրառական արվեստի ուշագրավ նմուշներ են փորագիր եիկրաչափական զարդամոտիվներով, միագույն, երկգույն, եռագույն ընդելուզվածքով, վերադիր կենդանակերպ զարդերով, նուրբ փայլեցված, երկրաչափ, պատկերների գոտիներով հարդարված գոգավոր և ուռուցիկ մակերեսով խեցեղենի նմուշները։

                                                       Լեոնիդ ենգիբարյան


                                                                          

                                             

Լեոնիդ ենգիբարյան ծնվել է 1935 թ. մարտի 15-ին մոսկվայում: Մինչև իր կյանքը կրկեսին Նվիրելը Ենգիբարյանը փորձել է մի քանի այլ սնագիտություններ։ 1952 թվականին ավարտելով միջնակարգ դպրոցը՝ ընդունվել է ձկնային տնտեսության ինստիտուտ։ Սակայն այնտեղ սովորել է կես տարի տեղափոխվել է ֆիսկուլտինսիտուտ: Նա նայև զբաղվում է բռնցքամարտով և ցուցաբերում էր լավ արցունք այդ բնագավառում:  1955թվականին Կրկեսային արվեստի պետական ուսումնարանում բացվում է կլոունադայի բաժին և Լեոնիդը ընդունվում է այդտեղ։ 1959 թվականին, ավարտելով ուսումնարանը, գալիս է Երևան և ընդունվում կրկեսախումբ 1964 թ. Պրահայում տեղի ունեցած ծաղրածուների միջազգային մրցույթում Ենգիբարյանն արժանանում է առաջին մրցանակի: 1960-ական թ. ամենահաջողներ Ենգիբարյանի ստեղծագործական կյանքում: Նա հաջող հանդես է գալիս ինչպես ԽՍՀՄ-ում, այնպեսել նրա սահմաններից դուրս: Նաև հանդես էր գալիս էստրադայում Մենջախաղի երեկոներով, նկարահանվում էր կինոյում և գրում է փայլուն արձակ ստեղծագործություններ: Լեոնիդ Ենգիբարյանտ մահացել է Մոսկվայի իր բնակարանում: 1972 թ. Երևանում ստեղծվել է Ենգիբարյանի անվան մանկական կրկես ստուդյա: Կրկեսի շենքի առջև կանգնեցվել է նրա հուշարյանը 1995 թ. քանդակագործ` Լևոն Թոքմաջան: