Քիմիա

·  բ




                                               Սիլիցիում

Կայուն իզոտոպները ₁₄²⁸Si (92,27), ₁₄²⁸Si (4,68%) և ₁₄³⁰ Si (3,05%):

·         Արտաքին էներգիական մակարդակի էլեկտրոնային կառուցվածքն ատոմի հիմնական վիաճակում 3s²3p²:

·         Հարաբերական ատոմային զանգվածը՝ Ar(Si)=28։

·         Մոլային զանգվածը M(Si)=28 գրամ/մոլ։

·         Վալենտականությունը՝ 4, հազվադեպ 1,2,3:

·         Միացություններում օքսիդացման աստիճանները փոփոխվում են -4-ից մինչև +4։

Սիլիցիումը բնության մեջ

Սիլիցումը, թթվածնից հետո՝ բնության մեջ ամենատարածված տարրն է, որը կազմում է երկրակեղևի զանգվածի ավելի քան մեկ քառորդը (27,7%):

Սիլիցումն ազատ վիճակում բնության մեջ գոյություն չունի ու հանդիօում է գլխավորապես թթվածնային միացությունների ձևով։ Հիմնական բնական միացություններն են ավազը (սիլիկահող կամ քվարց SiO₂), կավը (կաոլին՝ ճենակավ, AI₂O₃ x 2SiO₂ x 2H₂O), գրանիտը, փայլարը և զանազան սիլիկատային ու ալյումասիլիկատային հանքանյութեր․ օրթոկլազը դաշտային սպաթը՝ K₂O x AI₂O₃ x 6SiO₂ տալկը՝ 3MgO x 4SiO₂ x H₂O, ինչպես նաև՝ այլ հանքանյութեր։

Ստացումը

Արդյունաբերության մեջ բյուրեղային սիլիցիումն ստանում են բարձր ջերմաստիչաններում սիլիցիումի (IV) օքսիդի ու ածխի (կոքս) փոխազդեցությունից․

Ստածված սիլիցիումը սովորաբար խիստ աղտոտված է լինում սիլիցիումի կարբիդով ( կարբորունդ՝ SiC): Եթե ածխածինն ավելցուկով է վերցված, ապա ռեակցիայի հետևանքով ստացվում է հենց կարբորունդ, որը կարծրությամբ միայն ալմաստին է զիջում․

Սիլիցիումի (IV) օքսիդիդց ամորֆ սիլիցիումը վերականգնում են մագնեզիումով, ալյումինով և այլ ակտիվ մետաներով, որոնք եռանդուն վերականգնողներ են, օրինակ․

Այս դեպքում առաջանում է նաև մագնեզիումի սիլիցիդ (Mg₂Si): Ստացված խառնուրդը մշակում են ֆտորաջրածնական թթով և լուծելով՝ հեռացնում ավելցուկ սիլիցիումի (IV) օքսիդը։

Մաքուր սիլիցիումն ստանում են՝ սիլիցիումի քառաքլորիդը ցինկի գոլորշիներով վերականգնելով

Ֆիզիկական հատկությունները

Սիլիցիումը մուգ մոխրագույն, մետաղական փայլով, պինդ նյութ է։ Հայտնի են սիլիցիումի երկու տարաձևույթուն՝ ամորֆ ու բյուրեղային։

Բյուրեղային սիլիցիումը դժվարահալ է, շատ կարծր, հալվում է 1420^օC և եռում 2620 ^օC ջերմաստիճաններում։ Թույլ էլեկտրահաղորդականությամբ նյութ է (կիսահաղորդիչ)՝ սենյակային ջերմաստիճանում, սնդիկի (Hg) համեմատ, հազար անգամ պակաս։ Ջերմաստիճանը բարձրացնելիս սիլիցիումի էլեկտրահաղորդակությունը մեծանում է։

Քիմիական հատկությունները

Քիմիական միացություններում սիլիցիումի ատոմը դրսևորում է +4 (հազվադեպ՝ +2) օքսիդացման աստիճանը՝ ավելի մեծ էլեկտրաբացասականությամբ տարրերի ատոմների միանալիս։

Քառահալոգենիդները՝ սիլիցիումի հալոգենային միացություննները, ստացվում են պարզ նյութերի՝ սիլիցիումի ու հալոգենների փոխազդեցությունից

Si+2HaI₂=SiHaI  (HaI=F, CI, Br, J)

Ֆտորի հետ սիլիցիումը փոխազդում է սենյակային ջերմաստիճանում, իսկ մնացյալ հալոգենների հետ՝ տաքացման պայմաններում։ 25^oC ջերմաստիճանում սիլիցիումի քառաֆտորիդը (SiF₄) գազ է, քառաքլորիդը (SiCI₄) և քառաբրոմիդը (SiBr₄) հեղուկներ են, իսկ քառայոդիդը (SiJ₄) պինդ նյութ է։ Նշված հեղուկներ «ծխում» են, ինչը բացատրվում է քառահալոգենիդների արագ հիդրոլիզով օրինակ․

SiCI₄ + 2H₂O=SiO₂â + 4HCIá

Բարձր ջերմաստիճաններում սիլիցիումը փոխազդում է ծծմբի ու ածխաածնի հետ․

Մանրացված սիլիցիումը տաքացնելիս թթվածնում այրվում է՝ մեծ քանակությամբ ջերմության անջատմամբ։ Այս դեպքւոմ առաջանում է սիլիցիումի (IV) օքսիդ․

Si+O₂=SiO₂

Ինչպես և ածխածինը՝ սիլիցիումը նույնպես ունի ևս մեկ օքսիդ SiO, որն անտարբեր օքսիդ է (աղեր չի առաջանում)։

Սիլիցիումը մետաղների հետ փոխազդելիս սիլիցիդներ են առաջանում, օրինակ․

2Mg+Si=Mg₂Si

Մետաղների սիլիցիդները փոխազդում են ջրի ու թթուների հետ ու առաջացնում սիլիցիումի պարզագույն ջրածնային միացությունը՝ սիլանը (SiH₄).

Mg₂Si+4H₂O=2Mg(OH)₂+ SiH₄á

Mg₂Si+ 4HCI= 2MgCI₂+ SiH₄ á

Սիլանը բորբոսի անդուր հոտով, թունավոր գազ է ու օդում ինքնաբոցավառվում է․

SiH₄+2O₂=SiO₂+2H₂O

Սիլիցիումի ու ջրածնի անմիջական միացումից սիլան չի առաջանում։

Սիլիցումի չի փոխազդում թթուների հետ՝ բացառությամբ ազոտական թթվի և ֆտորաջրածնական թթվի խառնուրդի,․

3Si+4HNO₃+12HF=3SiF₄á+ 4Noá+8H₂O

Սիլիցիումն ալկալիներում լուծվում է, օրինակ․

Si+2NaOH+H₂O=Na₂SiO₃+2H₂á

Կենսաբանական դերն ու կիրառումը

Սիլիցիումը կարևոր կենսածին տարր է ու հատկապես մեծ քանակություններով պարունակվում է ծովային օրգանիզմներում, օրինակ՝ սպունգներում։ Մարդու օրգանիզմում սիլիցիումը պարունակվում է երիկամներում, ոսկորներում և արյունում։ Սննդի հետ մարդը յուրաքանչյուր օր պետք է մինչև 1գ սիլիցիում ստանա։

Սակայն սիլիկատային փոշին հատկություն ունի՝ մարդու թոքերում կուտակվելու և խիստ վտանգավոր սիլիկոզ (սիլիկատագրություն) հիվանդության պատճառ է դառնում։
Սիլիցիումի կիրառությունները բազմազան են։ Մաքուր սիլիցումը կիրառվում է, որպես կիսահաղորդիչ՝ էլեկտրոնիկայում, այդ թվում նաև՝ համակարգիչներում։ Սիլիցիումից պատրաստում են մարտկոցներ, որոնք արեգակնային էներգիան փոխարկում են էլեկտրական ու կիրառվում տիեզերանավերի ռադիո-և հեռասարքերում։ Կարբորունդն օգտագործվում է հեռսաններ, հղկաշրջանակներ ու հղկափոշիներ պատրաստելու նպատակով։

Առաջադրանք

1.Որքան պրոտոն ու նեյտրոն են պարունակվում սիլիցիումի հիմնական իզոտոպի (²⁸S) ատոմի միջուկում

Իզոտոպները ₁₄²⁸Si (92,27), ₁₄²⁸Si (4,68%) և ₁₄³⁰ Si (3,05%):

Արտաքին էներգիական մակարդակի էլեկտրոնային կառուցվածքն ատոմի հիմնական վիաճակում 3s²3p²:

2. Որոնք են սիլիցիումի տարաձևություններն ու հիմնական բնական միացությունները։

Սիիցիումի երկու տարաձևություններ միացություն ամորֆ ու բյուրեղային։

3. Որոնք են սիլիցիումի ստացման եղանակները

Մետաղական Սիլիցիումի ստացման եղանակ Գյուտը վերաբերում է գունավոր ﬔտաղագործոթյանը, մասնավորապես՝ ﬔտաղական սիլիցիուﬕ

ստացման եղանակներին և կարող է կիրառվել արեգակնային էներգիայի կերպափոխիչների, օպտիկական և ﬕկրոէլեկտրոնային սարքերի, կենսաբժշկական տվիչների պատրաստման համար և այլ բնագավառներում։ Եղանակը ներառում է սիլիցիուﬕ երկօքսիդի կամ առնվազն 80% սիլիցիուﬕ երկօքսիդի պարունակությամբ քվարցիտի վերականգնումը ﬔտաղական կամ պոլիﬔրային վերականգնիչով։ Վերականգնման պրոցեսը կատարում են սիլիցիուﬕ երկօքսիդի և վերականգնիչի խառնուրդի տեղային այրմամբ։ Որպես վերականգնիչ օգտագործում են մագնեզիում, ալյուﬕն, քրոմ, պոլիﬔթիլﬔտակրիլատ կամ պոլիստիրոլ։ Մետաղական վերականգնիչի օգտագործման դեպքում վերականգնման պրոցեսն իրականացնում են 1000– 1500°C ջերմաստիճանում, իսկ պոլիﬔրային վերականգնիչի օգտագործման դեպքում՝ 450– 640°C ջերմաստիճանում։ Պարզեցվում է եղանակը և ապահովվում դրա պայթանվտանգությունը։

4. Հակիրճ ներկայացրեք սիլիցիումի հիմնական ֆիզիկական հատկությունները

Ֆիզիկակական հատկությունները

Սիլիցիումը մուգ մոխրագույն, մետաղական փայլով, պինդ նյութ է։ Հայտնի են սիլիցիումի երկու տարաձևույթուն՝ ամորֆ ու բյուրեղային։

Բյուրեղային սիլիցիումը դժվարահալ է, շատ կարծր, հալվում է 1420^օC և եռում 2620 ^օC ջերմաստիճաններում։ Թույլ էլեկտրահաղորդականությամբ նյութ է (կիսահաղորդիչ)՝ սենյակային ջերմաստիճանում, սնդիկի (Hg) համեմատ, հազար անգամ պակաս։ Ջերմաստիճանը բարձրացնելիս սիլիցիումի էլեկտրահաղորդակությունը մեծանում է։

5. Հակիրճ ներկայացրեք սիլիցիումի հիմնական քիմիական հատկությունները։

Քիմիական հատկությունները

Քիմիական միացություններում սիլիցիումի ատոմը դրսևորում է +4 (հազվադեպ՝ +2) օքսիդացման աստիճանը՝ ավելի մեծ էլեկտրաբացասականությամբ տարրերի ատոմների միանալիս։

Քառահալոգենիդները՝ սիլիցիումի հալոգենային միացություննները, ստացվում են պարզ նյութերի՝ սիլիցիումի ու հալոգենների փոխազդեցությունից

Si+2HaI₂=SiHaI  (HaI=F, CI, Br, J)

6. Գրե՛ք ֆտորի ու յոդի հետ սիլիցիումի փոխազդեցության ռեակցիաների հավասարումները և անվանեք ստացվող նյութերը։ Այդ ռեակցիաներից որը կարող է ընթանալ սենյակային ջերմաստիճանում։

Ֆտորի հետ սիլիցիումը փոխազդում է սենյակային ջերմաստիճանում, իսկ մնացյալ հալոգենների հետ՝ տաքացման պայմաններում։ 25^oC ջերմաստիճանում սիլիցիումի քառաֆտորիդը (SiF₄) գազ է, քառաքլորիդը (SiCI₄) և քառաբրոմիդը (SiBr₄) հեղուկներ են, իսկ քառայոդիդը (SiJ₄) պինդ նյութ է։ Նշված հեղուկներ «ծխում» են, ինչը բացատրվում է քառահալոգենիդների արագ հիդրոլիզով օրինակ․

SiCI₄ + 2H₂O=SiO₂â + 4HCIá

7. Որոնք հիմնական տարբերություները սիլանի (SiH₄) և մեթանի (CH₄) հատկությունների միջև։

Սիլիցիումի պարզագույն ջրածնային միացւոյթունը՝ սիլանը (SiH₄)։

Mg₂Si+4H₂O=2Mg(OH)₂+ SiH₄á

Mg₂Si+ 4HCI= 2MgCI₂+ SiH₄ á

8. Հակիրճ ներկայացրե՛ք սիլիցիումի կենսաբանական դերը

Կենսաբանական դերն ու կիրառումը

Սիլիցիումը կարևոր կենսածին տարր է ու հատկապես մեծ քանակություններով պարունակվում է ծովային օրգանիզմներում, օրինակ՝ սպունգներում։ Մարդու օրգանիզմում սիլիցիումը պարունակվում է երիկամներում, ոսկորներում և արյունում։ Սննդի հետ մարդը յուրաքանչյուր օր պետք է մինչև 1գ սիլիցիում ստանա։

Սակայն սիլիկատային փոշին հատկություն ունի՝ մարդու թոքերում կուտակվելու և խիստ վտանգավոր սիլիկոզ (սիլիկատագրություն) հիվանդության պատճառ է դառնում։

9. Որոնք են սիլիցիումի հիմնական կիրառությունները

Սիլիցիումի կիրառությունները բազմազան են։ Մաքուր սիլիցումը կիրառվում է, որպես կիսահաղորդիչ՝ էլեկտրոնիկայում, այդ թվում նաև՝ համակարգիչներում։ Սիլիցիումից պատրաստում են մարտկոցներ, որոնք արեգակնային էներգիան փոխարկում են էլեկտրական ու կիրառվում տիեզերանավերի ռադիո-և հեռասարքերում։ Կարբորունդն օգտագործվում է հեռսաններ, հղկաշրջանակներ ու հղկափոշիներ պատրաստելու նպատակով։

  







                                              Թթվածնի 

  

Թթվածնի Քիմիական տարրը

Քիմիական նշանը O (արտասանությունը o)։

Դիրքը պարբերական համակարգում կարգաթիվը 8,11 պարբերություն, VI խումբ, գլխավոր ենթախումբ։

Կայուն իզոտոպները ¹⁶O (մոլային բաժինը՝ 99,76%) ¹⁷O (0,04%), ¹⁸O (0,2%):

Հարաբերական ատոմային զանգածը՝ Ar(O)≈16

Վալենտակությունը՝ 2:

Օքսիդացման աստիչանը -2, ավելի հազվադեպ՝ -1, (միայն ֆտորի հետ միացություններում՝ նաև +1 և +2):

Թթվածնի ատոմին չի բավականացնում 2 էլեկտրոն՝ մինչև կայուն ութ էլեկտրոնային արտաքին շերտի (օկտետի) առաջացումը։ Այլ տարրերի ատոմների միանալիս թթվածնի ատոմը դեպի իրեն է ձգում չբավականացնող 2 էլեկտրոնը՝ -2 օքսիդացման աստիճան ցուցաբերելով։

Ատոմի կառուցվածքը

·         Միջուկի լիցքը` +8:

·         Միջուկում պրոտոնների թիվը՝ 8:

·         Միջուկում նեյտրոնների թիվը (գերակշռող ¹⁶O իզոտոպում)՝ N=16-8=8

·         Էլեկտրոնների ընդհանուր թիվն էլեկտրոնային թաղանթում՝ 8:

·         Էներգիական մակարդակների թիվը հավասար է պարբերության համարին՝ 2:

·         Ատոմի կառուցվածքի էլեկտրոնային սխեման

Թթվածին պարզ նյութը

Թթվածինը ոչ մետաղական քիմիական տարր է, առաջացնում է թթվածին պարզ նյութը՝ ոչ մետաղ։ Թթվածնի քիմիական բանաձև է O₂ (մոլեկուլային բանաձև)։

Թթվածնի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը՝ Mr (O₂) = 32, իսկ մոլային զանգվածը ՝ M (O₂) = 32 գրամ/մոլ։ Թթվածնի մոլեկուլում ատոմների միջև առկա է կովալենտային ոչ բևեռային կրկնակի կապ։ Թթվածնի մոլեկուլի կառուցվածքային բանաձևն է․

Օ=O

Որոշ պայմաններում թթվածին տարրն առաջացնում է օզոն (եռթթվածին) պարզ նյութը O₃= 48, իսկ մոլային զանգվածը՝ M (Օ₃)=48 գրամ/մոլ։

Թթվածինը բնության մեջ

Երկիր մոլորակի օդային մթնոլորտը կազված է հիմնականում երկու գազից՝ թթվածնից (O₂) և ազոտից (N₂):

Oդի բաղադրությունում թթվածնի ծավալային բաժինը գրեթե 20,93% է, իսկ զանգվածային՝ 23,15%։ Սակայն թթվածնի հիմնական զանգվածը մեր մոլորակում պարունակվում է տարբեր միացություններում։

Այսպես՝ Երկրագնդի ջրապաշարներում թթվածնի զանգվածային բաժինը գրեթե 85,82% է, ավազում՝ 53%, կավերում, լեռնային ապարներում ու հանքերում մոտավորապես 56%։

Նշենք, որ բոլոր կենդանի օրգանիզմներում պարունակվող նյութերի (ճարպ,շաքար,սպիտակուց և այլն) բաղադրությունում առկա հիմնական տարրերից մեկը թթվածինն է։ Օրինակ՝ մարդու օրգանիզմում թթվածնի զանգվածային բաժինը գրեթե 65% է, իսկ ըստ ատոմների թվի՝ 26%:

Այսպիսով՝ թթվածինն ամենուր է՝ մեր շուրջը և մեր իսկ մեջ։ Օդում թթվածնի ծախսը հիմնականում պայմանավորված է նյութերի օքսիդացմամբ, այրմամբ, օրգանական նյութերի նեխմամբ ու կենդանի օրգանիզմների շնչառությամբ։ Սակայն ծապսված թթվածինը վերականգնվում է լուսասինթեզի միջոցով, որը հիմնականում կատարվում է բույսերում։ Կանաչ բույսերում արևի լուսային էներգիան խթանում է ածխաթթու գազի (CO₂) և ջրի (H₂O) մոլեկուլների միջև քիմիական փոխազդեցություն, որի հետևանքով ածխաթթու գազի ծավալին հավասար թթվածին է անջատվում։ Այդ գործընթացում նաև մի շարք օրգանական միացություններ են առաջանում։ Այլ կերպ ասած՝ թթվածինը բնության մեջ յուրօրինակ շրջապտյույտ է զարգացմուն։  

  

Առաջադրանք

1.      Բնութագրեք թթվածին քիմիական տարրը՝ ըստ հետևյալ պլանի

ա) քիմիական նշանը

2.      Բնութագրեք թթվածին պարզ նյութը ըստ հետյալ պլանի

ա) քիմիական բանաձևը

3.      Գնահատեք թթվածնի մոտավոր ծավալը ձեր սենյակում։

Այսպես  Երկրագնդի ջրապաշարներում թթվածնի զանգվածային բաժինը գրեթե 85,82% է։ Ավազում՝ 53%, կավերում, լեռնային ապարներում ու հանքերում մոտավորապես 56%։

4.      Ինչ գործընթացներով է հիմնականում պայմանավորված թթվածնի ծախսն օդում, և ո՞ր երևույթի շնորհիվ է ծախսված թթվածինը վերականգնվում։

Օդում թթվածնի ծախսը հիմնականում պայմանավորված է նյութերի օքսիդացմամբ, այրմամբ, օրգանական նյութերի նեխմամբ ու կենդանի օրգանիզմների շնչառությամբ։ Սակայն ծապսված թթվածինը վերականգնվում է լուսասինթեզի միջոցով, որը հիմնականում կատարվում է բույսերում։

5.      Ինչու օդի բաղադրությունում թթվածնի զանգվածային բաժինը Երևան քաղաքում ավելի փոքր է, քան Լոռվա անտառներում։

 Նշենք, որ բոլոր կենդանի օրգանիզմներում պարունակվող նյութերի (ճարպ,շաքար,սպիտակուց և այլն) բաղադրությունում առկա հիմնական տարրերից մեկը թթվածինն է։ Օրինակ՝ մարդու օրգանիզմում թթվածնի զանգվածային բաժինը գրեթե 65% է, իսկ ըստ ատոմների թվի՝ 26%:

6.      Ջրում թթվածնի տարրի զանգվածային բաժին գրեթե 88,89% է։ Արդյոք այդ թթվածնի հաշվին է ապահովվում ջրային կենդանիների ու բույսերի շնչառությունը (պատասխանը հիմնավորե՛ք)։

Այսպիսով՝ թթվածինն ամենուր է՝ մեր շուրջը և մեր իսկ մեջ։ Օդում թթվածնի ծախսը հիմնականում պայմանավորված է նյութերի օքսիդացմամբ, այրմամբ, օրգանական նյութերի նեխմամբ ու կենդանի օրգանիզմների շնչառությամբ։ Սակայն ծապսված թթվածինը վերականգնվում է լուսասինթեզի միջոցով, որը հիմնականում կատարվում է բույսերում։

7.      Քիմիական տարրի՞, թե՞ պարզ նյութի ձևով է պարունակվում թթվածինը՝

ա) օդում, բ) երկրագնդի կեղևում

8.       Փորձեք պատրաստել փոքրիկ զեկուցում «Թթվածնի դերն ու շրջապտույտը բնության մեջ» թեմայով

Կանաչ բույսերում արևի լուսային էներգիան խթանում է ածխաթթու գազի (CO₂) և ջրի (H₂O) մոլեկուլների միջև քիմիական փոխազդեցություն, որի հետևանքով ածխաթթու գազի ծավալին հավասար թթվածին է անջատվում։ Այդ գործընթացում նաև մի շարք օրգանական միացություններ են առաջանում։ Այլ կերպ ասած՝ թթվածինը բնության մեջ յուրօրինակ շրջապտյույտ է զարգացմուն։

Թունավորներ

Առօրյա կյանքում հաճախ են պատահում թունավորումներով ուղեկցվող արտակարգ իրավիճակներ։ Երեխաների թունավորման դեպքերի մեծա­մասնությունը ծնողների (մեծահասակների) անզգուշության, անուշադրության հետևանք է։ Մեծահասակների մոտ թունավորումների պատճառ են հանդիսանում ինքնասպանության նպատակով թույների միտումնավոր օգտագործումը կամ դեղերի սխալ ընդունումն ու չարա­շահումը, ինչպես նաև անզգուշությունն ու անփութությունը։ Հանդիպում են նաև մասնագիտական թունավորումներ, օրինակ՝ երբ մարդն աշխատում է թունավոր միջավայրում, որտեղ չեն պահպանվում անվտանգության կանոնները (քիմիական արդյունաբերություն, գիտա-հետազոտական հիմնարկներ և այլն):           

Թունավորներ կարող են լինել պինդ նյութեր հեղուկներ կամ գազեր  

      

 Թունավորումները հիվանդագին վիճակներ են, որոնք զարգանում են մարդու մարմին թույների ներթափանցման հետևանքով։ Թույնն այն նյութն է, որը թափանցելով մարդու մարմին, խաթարում է նրա գործունեությունը և կարող է բերել մահվան։ Որպես թույն կարող են հանդես գալ որոշ քիմիական միացություններ, որոնք օգտագործվում են արդյունաբերության մեջ և կենցաղում, կենսաբանական ծագում ունեցող որոշ նյութեր (մանրէների, օձերի, կարիճների և միջատների թույներ), ինչպես նաև դեղանյութեր և այլն։

Որոշ դեպքերում թունավորումները զարգանում են շատ արագ և պահանջում են անհապաղ առաջին օգնություն։ Թույները մարդու մարմին ներթափանցում են չորս ուղիներով՝ կլման, ներշնչման, ներծծման ու ներարկման միջոցով, և ըստ ներթափանցման ուղու համապատասխանաբար բաժանվում են չորս ենթախմբերի աղյուսակ15.1:

v  Կլվող թույներն այն թույներն են, որոնք մարդու մարմին ներթափանցում են մարսողական համակարգի միջոցով։ Կլվող թույներ են ալկոհոլը, դեղամիջոցները, կենցաղում օգտագործվող մի շարք նյութեր (լվացող միջոցներ, պարարտանյութեր և այլն): Այս ենթախմբի թույները կարող են պարունակվել նաև սննդամթերքում։

v  Ներշնչվող թույները մարդու մարմին ներթափանցում են շնչառական համակարգի միջոցով։Ներշնչվող թույներ են որոշ նյութերի գոլորշիներ, գազեր, ինչպես օրինակ՝ շմոլ և ածխաթթու գազերը, քլորի գոլորշիները և այլն։

v  Ներծծվող թույներն  այն թույներն են, որոնք մարդու մարմին ներթա­փանցում են մաշկի և լորձաթաղանթների միջոցով։ Ներծծվող թույներ են, օրինակ՝ որոշ բույսերի մեջ պարունակվող թույները, ինչպես նաև գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվող պարարտանյութերը և թունա­վոր նյութերը։

v  Ներարկվող թույներն այն թույներն են, որոնք մարդու մարմին թափանցում են անմիջապես արյան կամ հյուսվածքների մեջ ներարկման միջոցով։ Ներարկվող թույները կարող են ներթափանցել մարմին կենդանիների, օրինակ՝ օձերի կծելու, կարիճների կամ միջատների խայթելու (մեղու, իշամեղու և այլն) և դեղորայքի սխալ ներարկման հետևանքով:

Թունավորման ծանրությունը կախված է մի շարք գործոններից՝

·         թույնի տեսակից,

·         թույնի քանակից,

·         թույնի՝ մարմին ներթափանցման ուղուց,

·         թույնի՝ մարմին ներթափանցման պահից անցած ժամանակից,

·         տուժածի տարիքից, մարմնի զանգվածից, առողջական վիճակից:

Շատ կարևոր է ժամանակին ճանաչել թունավորումները։ Դեպքի վայրի զննումը, պատահարի վերաբերյալ տուժածի կամ ներկաների տված տեղեկությունները և տուժածի զննումը կօգնեն ձեզ ճանաչել թունավորումները։ Ուշադիր զննեք շրջապատը։ Տարօրինակ հոտերը, վառվող կրակը, տուժածի կողքին ընկած բաց և դատարկ դեղատուփերը, ներարկիչները, ասեղները և այլն, կարող են շատ բան հուշել։ Թունավորման նվազագույն կասկածի դեպքում անմիջապես ահազանգեք շտապ օգնություն:

ԹՈՒՆԱՎՈՐՄԱՆ  ՆՇԱՆՆԵՐԸ

Թունավորումների դեպքում կարող են ի հայտ գալ հետևյալ ընդհանուր նշանները՝

v  հիվանդագին տեսք,

v  սառը քրտինք,

v  մաշկի գույնի փոփոխություն,

v  սրտխառնոց, փսխում,

v  լուծ,

v  որովայնի և կրծքավանդակի ցավեր,

v  շնչառության դժվարացում,

v  անոթազարկի փոփոխություն,

v  գլխացավ, գլխապտույտ,

v  գիտակցության խանգարումներ,

v  ցնցումներ:

ԱՌԱՋԻՆ ՕԳՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Եթե ենթադրում եք, որ տուժածը թունավորված է, փորձեք գտնել հետևյալ հարցերի պատասխանները՝

·         ի՞նչ թույն է ներթափանցել մարմին,

·         թույնի ի՞նչ քանակություն է ներթափանցել,

·         ինչպե՞ս է թույնը ներթափանցել մարմին,

·         ե՞րբ է տեղի ունեցել թունավորումը,

·         ինչպիսի՞ն էր տուժածի առողջական վիճակը մինչև թունավորումը (հիվանդություններ, հղիություն և այլն):

Այս հարցերի պատասխանները կօգնեն ձեզ կողմնորոշվել և ճիշտ առաջին օգնություն ցուցաբերել տուժածին:

    Թունավորման  դեպքում  պետք  է  հետևել  առաջին  օգնության

    ցուցա­բերման  հետևյալ  հիմնական  քայլերին.

·         Զննեք շրջապատը և համոզվեք, որ դեպքի վայրն անվտանգ Է։ Աշխատեք հասկանալ, թե ինչ է պատահել։ Հավաքեք բաց դեղա­տուփերը, արկղերը, սրվակները և այլն:

·         Անհրաժեշտության դեպքում տուժածին տեղափոխեք թունավոր միջավայրից:

·         Հնարավորինս նվազեցրեք թույնի ազդեցությունը:

·         Կատարեք տուժածի զննում և ցուցաբերեք համապատասխան առաջին օգնություն:

·         Ահազանգեք շտապ օգնություն։ Շտապ օգնության հերթապահին հայտնեք դեղատուփերի կամ սրվակների վրա գրված անվանում­ները և բոլոր այն տեղեկությունները, որոնք գիտեք պատահարի մասին:

·         Մինչև շտապ օգնության ժամանումը վերահսկեք տուժածի վիճակը, գրանցեք տվյալները և ցուցաբերեք համապատասխան առաջին օգնություն:

·         Եթե տուժածը փսխում Է, ապա պահեք փսխուքի մի մասը և հանձնեք այն շտապ օգնության անձնակազմին՝  հետագայում  հիվանդանոցում   հետազոտման և թույնի տեսակի որոշման համար:

Տարբեր ենթախմբերի պատկանող թույներով թունավորումների ժամանակ առաջին օգնության ցուցաբերման  այս  հիմնական  քայլերին ավելանում են մի շարք այլ գործողություններ:

ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՈՒՄ

Թունավորումները շատ ավելի հեշտ է կանխարգելել, քան բուժել։ Սա շատ պարզ սկզբունք է, որը ցավոք, մարդիկ հաճախ անտեսում են։ Հետևելով ստորև բերված մի շարք պարզ կանոնների՝ դուք կարող եք կանխել թունավորումների հետ կապված դժբախտ պատահարները:

v  Պահեք դեղամիջոցները, այն բոլոր կենցաղային իրերը և նյութերը, որոնք կարող են վնասակար լինել երեխաների համար, փակվող պահարաններում կամ որևէ այլ՝ երեխաներին անհասանելի տեղում։ Պահեք դեղամիջոցները և վտանգավոր նյութերը դժվար բացվող, բացելու համար հատուկ հմտություն պահանջող տուփերում:

v  Ցանկալի է թունավոր նյութերը պահել գործարանային սրվակների և տուփերի մեջ։ Թունավոր նյութերի սրվակների վրա ունեցեք նախա­զգուշացնող պիտակներ, որոնք ցույց են տալիս, որ տվյալ նյութերը թունավոր են։ Բացատրեք այդ նշանների իմաստը երեխաներին:

v  Երբեք մի՛ պահեք թունավոր նյութերը կերակրի համար նախատեսված տուփերի և տարողությունների մեջ:

v  Երեխաներին դեղ տալիս երբեք այն կոնֆետ մի՛ կոչեք, այլ ճշտեք, որ սա դեղ է, ոչ թե քաղցր հյութ կամ կոնֆետ։ Երեխայի ներկայությամբ դեղորայք մի՛ ընդունեք, որովհետև նա կարող է ձեզ նմանակել և խմել դեղը:

v  Մի՛ օգտագործեք ժամկետանց դեղորայք կամ սննդամթերք։ Մի՛ գցեք դրանք կոյուղու մեջ:

v  Եթե ստիպված եք աշխատել թունավոր նյութերի հետ, ապա արեք դա լավ օդափոխվող վայրերում, առանց երեխաների ներկայության և ըստ օգտագործման հանձնարարականի (հրահանգի):

v  Թունավոր քիմիական նյութեր կիրառելիս ընտրեք համեմատաբար անվտանգ նյութեր, աշխատեք ոչ քամոտ եղանակին:

v  Թունավոր նյութերի հետ աշխատելիս օգտագործեք ձեռնոցներ, դեմքը և աչքերը պաշտպանող դիմակ և ակնոց։ Համոզվեք, որ ճշգրիտ հետևում եք վտանգավոր նյութի օգտագործման կանոններին;

ԿԼՎՈՂ ԹՈՒՅՆԵՐ

Կլվող թույները լինում են քայքայիչ և ոչ քայքայիչ։ Ոչ քայքայիչ նյու­թերով թունավորումների խմբում առանձնացնում են նաև սննդային թունավորումները:

ՔԱՅՔԱՅԻՉ ՆՅՈՒԹԵՐ

 Քայքայիչ թույներ են ուժեղ թթուներն ու հիմքերը, որոնք վնասում և քայքայում են հյուսվածքները։ Նման դեպքերում տուժածի շրթունքների շրջանում և բերանի խոռոչում կարող եք նկատել այրվածքներ։ Քայքա­յիչ թույնով թունավորման դեպքում կարելի է նոսրացնել քայքայիչ նյութը՝ տուժածին ջուր խմեցնելով։ Քայքայիչ թույնի նոսրացումը նվա­զեցնում է հյուսվածքների քայքայման հնարավորությունը։ Փսխումը տվյալ դեպքում ցանկալի չէ, որովհետև քայքայիչ թույնը փսխման ժամանակ կրկին վնասում է կերակրափողի, ըմպանի և բերանի խոռոչի հյուսվածքները։ Այդ պատճառով արգելվում է արհեստական փսխում առաջացնել։

 Հիշե՛ք, քայքայիչ թույները վնասում են հյուսվածքները ինչպես կլման, այնպես էլ փոխման ժամանակ:

ՈՉ ՔԱՅՔԱՅԻՉ ՆՅՈՒԹԵՐԻ  թունավորումներից ավելի հաճախ հանդիպում են սննդա­մթերքով, ալկոհոլով և դեղամիջոցներով թունավորումներ։

Ոչ քայքայիչ թույնի կլման դեպքում առաջին օգնության ամենաարդյունավետ քայլը տուժածի մոտ արհեստական փսխում առաջացնելն է:

Արհեստական փոխում  առաջացնելու համար տուժածին հարմար նստեցրեք, կողքին ունեցեք որևէ թաս, որի մեջ տուժածը կարող է փսխել։ Տուժածին խմեցրեք 2-3 լ գոլ ջուր (38–40°C): Եթե հնարավոր է, ջրի յուրաքանչյուր մեկ լիտրի մեջ ավելացրեք մեկ գդալ կերակրի սոդա։ Ջուրը խմելուց հետո տուժածի մոտ առաջացրեք փսխում՝ մատով, փայտիկով կամ գդալի պոչով սեղմելով (գրգռելով) լեզվարմատը կամ ըմպանի հետին պատը։ Տուժածը կարող է փսխել նաև ինքնաբերաբար՝ մեծ քանակով գոլ ջուր ընդունելուց։ Փսխումից հետո տուժածը պետք է ողողի բերանը։ Կրկնեք արհեստական փսխումը 4-5 անգամ։ Փսխելիս տուժածը պետք է լինի հարմար դիրքում նստած, մի փոքր առաջ թեքված կամ կողքի վրա պառկած՝ գլուխը մի փոքր առաջ թեքած։ Ցանկալի է, որ փսխման ընթացքում դուք պահեք տուժածի գլուխը՝ ձեռքով բռնելով նրա ճակատը:

Երբեք մեջքի վրա պառկած տուժածի մոտ արհեստական փսխում մի՛ առաջացրեք, քանի որ դա կարող է շնչուղիների խցանման պատճառ դառնալ։ Արհեստական փսխում չի կարելի առաջացնել նավթային հիմք ունեցող նյութերով (կերոսին կամ բենզին) թունավորման ժամանակ, քանի որ այդ նյութերի գոլորշիները կարող են քայքայել թոքային նուրբ հյուսվածքը:

Արհեստականորեն փսխում չի կարելի առաջացնել, երբ

v  տուժածն անգիտակից վիճակում է,

v  թույնը նավթային հիմք ունի (կերոսին, բենզին),

v  թույնը քայքայիչ նյութ է (թթու կամ հիմք),

v  տուժածը հղի կին է,

v  տուժածը սրտային հիվանդ է,

v  տուժածի մոտ լինում են ցնցումներ:

Ցանկալի է փսխուքը հավաքել և հանձնել ժամանող շտապ օգնության անձնակազմին՝ թույնի տեսակը որոշելու համար։ Փսխուքը հավաքելիս զգուշացեք դրան ձեռքերով անմիջական դիպչելուց, հնարավորության դեպքում աշխատեք ձեռնոցներով։ Տուժածին հիվանդանոց տեղափո­խելիս փսխուքը և թունավորման պատճառ դարձած նյութը, օրինակ՝ պահածոն, փակած մաքուր ամանով ուղարկեք հիվանդանոց:

ՆԵՐՇՆՉՎՈՂ ԹՈՒՅՆԵՐ

Ներշնչվող թույները մարդու մարմին ներթափանցում են շնչառական համակարգի միջոցով։ Շնչառական թունավորումների հանգեցնող թունավոր գազերը կարող են լինել ինչպես հոտով, այնպես էլ անհոտ։ Ներշնչվող թույներ են մեթանը (օգտագործվում է կենցաղում, կարող է կուտակվել հանքաքարերում), քլորի գոլորշիները (օգտագործվում է լողավազանների ջուրը ախտահանելու նպատակով), որոշ թմրադեղերի գոլորշիները (օրինակ՝ կոկաին) և այլն:

Առավել վտանգավոր ներշնչվող թույն է շմոլ գազը, որն առաջանում է վառելիքի թերայրումից (շարժիչների, վառարանների անսարքության հետևանքով և այլն):

ՆԵՐԾԾՎՈՂ ԹՈՒՅՆԵՐ

Ներծծվող թույները մարդու մարմին ներթափանցում են մաշկի միջոցով։ Այդ թունավոր նյութերը կարող են լինել և՛ պինդ, և՛ հեղուկ վիճակում։ Ներծծվող թույներ են, օրինակ՝ որոշ բույսերում պարունակվող թույները, ինչպես նաև գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվող պարարտանյու­թերը և թունավոր քիմիական նյութերը։ Առավել վտանգավոր է, եթե վնասվածքը տեղակայված է դեմքի, պարանոցի կամ սեռական օրգանների շրջանում:

ՆՇԱՆՆԵՐԸ. 

Թույնի հետ շփման հետևանքով կարող է նկատվել մաշկի գույնի փոփոխություն, ցանավորում, այտուց։ Տուժածը կարող է զգալ ցավ, քոր և այրոց այդ հատվածում։ Որոշ ժամանակ անց կարող են ի հայտ գալ թունավորման ընդհանուր նշանները:

                                     ԱՌԱՋԻՆ ՕԳՆՈԻԹՅՈԻՆԸ

v  Օգնություն ցուցաբերելիս օգտագործեք ռետինե ձեռնոցներ կամ այլ պաշտպանիչ միջոցներ, օրինակ՝ պլաստիկ տոպրակ։ Խուսա­փեք թունավոր նյութի հետ անմիջական շփումից:

v  Վնասված հատվածից զգուշորեն հեռացրեք հագուստը՝ առանց դիպչելու աղտոտված հագուստին և տարածելու նյութը։ Հնարավորության դեպքում կտրեք այն մկրատով։ Այդ հագուստը դրեք ապահով տեղ և աշխատեք չդիպչել դրան մինչև լվանալը:

v  Եթե թույնը փոշու կամ բյուրեղների տեսքով է, ապա հեռացրեք այն մաշկի վրայից խոզանակի կամ չոր գործվածքի օգնությամբ:

v  Անմիջապես լվացեք թունավոր նյութի հետ շփված մաշկի հատվա­ծը հոսող ջրի տակ, առնվազն 20 րոպեի ընթացքում (թունավոր նյութը մաշկից հեռացնելու, ցավը և այրոցը նվազեցնելու նպատակով): Վնասված հատվածը լվանալիս ջրի շիթը չպետք է լինի շատ ուժեղ, որպեսզի թունավոր նյութր չցայտի կամ չտարածվի մաշկի վրա։ Շարունակեք պահել վնասված հատվածը ջրի տակ՝ մինչև բժշկական օգնության ժամանումը:

v  Ահազանգեք շտապ օգնություն:

v  Վերահսկեք տուժածի վիճակը, գրանցեք տվյալները և ցուցաբերեք համապատասխան օգնություն:

Մի՛ մշակեք վնասված մասը քսուքներով և այլ դեղամիջոցներով։ Մի՛ վիրակապեք վնասված հատվածը:

                                       ՆԵՐԱՐԿՎՈՂ ԹՈՒՅՆԵՐ

Ներարկվող թույներն այն թույներն են, որոնք մարդու մարմին ներթա­փանցում են արյան կամ հյուսվածքների մեջ անմիջական ներարկման միջոցով։ Դա կարող է տեղի ունենալ օձերի կծելու, կարիճների կամ միջատների խայթելու (մեղու, իշամեղու և այլն) կամ դեղամիջոցների սխալ ներարկման հետևանքով:

Ավելի հաճախ հանդիպում են օձերի կծածների և կարիճների, միջատ­ների խայթոցների դեպքեր: 

                                                    ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Թույները մարդու մարմին ներթափանցում են չորս ուղիներով՝ կլման, ներշնչման, ներծծման և ներարկման միջոցով, և ըստ ներթափանցման ուղու համապատասխանաբար բաժանվում են չորս ենթախմբերի։ Շատ կարևոր է ժամանակին ճանաչել թունավորումները և ցուցաբերել համապատասխան օգնություն։ Թունավորման դեպքում պետք է հետևել առաջին օգնության ցուցաբերման հետևյալ հիմնական քայլերին.

v Զննեք շրջապատը և համոզվեք, որ դեպքի վայրն անվտանգ է:

v  Անհրաժեշտության դեպքում տուժածին տեղափոխեք թունավոր միջավայրից կամ հնարավորինս նվազեցրեք թույնի ազդեցու­թյունը:

v  Կատարեք տուժածի զննում:

v  Ահազանգեք շտապ օզնություն:

v  Վերահսկեք տուժածի վիճակը, գրանցեք տվյալները և ցուցաբերեք համապատասխան առաջին օգնություն:

Տարբեր ենթախմբերի պատկանող թույներով թունավորումների ժամա­նակ առաջին օգնության ցուցաբերման այս հիմնական քայլերին ավելանում են մի շարք այլ գործողություններ։ Թունավորումները շատ ավելի հեշտ է կանխարգելել, քան բուժել։ Հետևելով մի շարք պարզ կանոնների՝ դուք կարող եք կանխել թունավորումների հետ կապված դժբախտ պատահարները:

Սկզբնաղբյուր. Առաջին օգնության հիմունքներ (Ինչպես գործել արտակարգ                               իրավիճակների) Հայկական կարմիր խաչի ընկերություն

Թունավորներ բույսեր

Հայտնի են ավելի քան 10 հազար թունավոր բույսեր: Կան նաև թունավոր սնկեր, պտերներ, մերկասերմեր:Թունավոր բույսերն ազդում են կենդանի օրգանիզմների կենտրոնական նյարդային, սիրտանոթային, մարսողական, շնչառական համակարգերի և այլ օրգանների վրա: Թունավոր կարող է լինել բույսն ամբողջությամբ, օրինակ՝ բանգին, շիկատակը, արջընկույզը, ընձախոտը, կամ նրա առանձին մասերը, օրինակ՝ ծիրանի, նշի, սալորի, բալի և այլ վարդազգիների դառը կորիզները: Ճավա և Կալիմանտան կղզիներում (Ինդոնեզիա) հանդիպում է մի գեղեցիկ ծառ՝ ուպասենին (անչար), որի կաթնանման հյութը թունավոր է: Հյուսիսային Ամերիկայում աճող աղտոր թփի տերևների ու ցողունների մակերևույթը պատված է թունավոր մազմզուկներով: Որոշ թունավոր բույսերի չի կարելի նույնիսկ ձեռք տալ, որովհետև նրանց հյութի մեջ պարունակվող թունավոր նյութերը կարող են մաշկի միջով թափանցել արյան մեջ և թունավորում առաջացնել: Տեղային վնասվածք (մաշկի, լորձաթաղանթների) կարող է առաջանալ նաև թունավոր բույսերի (ողկուզակ, կոծուկ, տերևատ) հետ շփվելիս: Բույսերի թունավորությունը պայմանավորված է նաև բույսի զարգացման փուլով (օրինակ՝ գարնանը ղանձլամերի վերգետնյա մասն է խիստ թունավոր, աշնանը՝ պալարասոխուկները), տարածման արեալով (օրինակ՝ հյուսիսում աճող ընձախոտը գրեթե թունավոր չէ, իսկ հարավում աճողը խիստ վտանգավոր է):  Մարդուն շրջապատում են սննդի մեջ օգտագործվող, տեխնիկական, թունավոր և դեղատու բույսեր, որոնց միջև չկա խիստ սահմանազատում: Շատ բուսական թույներ փոքր քանակությամբ օգտագործվում են որպես դեղամիջոցներ (օրինակ՝ մատնոցուկից և հովտաշուշանից ստանում են սրտային գլիկոզիդներ, բանգիից՝ ատրոպին և այլն, որոշ թունավոր բույսերից՝ միջատասպան նյութեր): Շատ վտանգավոր են գեղազարդիչ որոշ բույսեր (մագնոլիա, շուշան, դափնեվարդ, մատնոցուկ, ոջլախոտ) և հատկապես այն թունավոր բույսերը, որոնց պտուղները (շիկատակ, դժնիկ, ցախակեռաս և այլն) ու արմատները (գինազոխ, մոլեխինդ) նման են սննդի մեջ օգտագործվող բույսերի և դեղաբույսերի պտուղներին ու արմատներին: Հայաստանի Հանրապետությունում աճող վայրի թունավոր բույսերից են բանգին, արջընկույզը, գորտնուկը, իշակաթնուկը, գնարբուկը, ղանձլամերը և այլն:

 

Սնկերի կիրառություն կենդացաղում վաղ ժամանակների պատմություն ունի։ Խմորասնկերը, օրինակ՝, դեռևս վաղ անցյալում օգտագործվել են գինեգործության և հացաթխման մեջ։ Պանրի տարբեր տեսակների ստացման համար կիրառվել են վրձնասնկերի առանձին տեսակներ։ Վերջին ժամանակներս այդ սնկերի օգտագործման ոլորտներն անհամեմատ ընդյալնվել են էական հաջողությունների է հասել սնկերից հաբիոտիկներ, վիտամինների, ֆերմենտների, տարբեր օրգանական թթուների և այլ նյութերի ստացումը։

Նրանք թունավորներ սնկերներ են

Թունավորներ բույսեր, որոնց պտուղներ

Շիկատակը (մահամորմ, լուսնի ծաղիկ) մորմազգիների ընտանիքի բազմամյա թունավոր խոտաբույս է: Հայտնի է 4, ՀՀ-ում՝ 2 տեսակ՝ մահամորմը և կովկասյան շիկատակը: Առավել տարածված է կովկասյան շիկատակը՝ Լոռու, Տավուշի, Սյունիքի մարզերի անտառային շրջաններում՝ 700–1800 մետր բարձրություններում:

 Դժնիկ  եղջերափուշ, դժնիկազգիների ընտանիքի տերևաթափ թփերի կամ ցածրաճ ծառերի ցեղ։ Հանդիպում է գրեթե բոլոր մարզերում։ Աճում է չոր, քարքարոտ լեռնալանջերին, նոսրանտառներում, թփուտներում, անտառեզրերին։

Տերևատ գայլահատ, դափնյակ, գոճմակ, գայլախոտ, գոճմակազգիների, ընտանիքի մշտադալար կամ տերևաթափ թփերի ցեղ։

 ։

Ցախակեռաս, այծատերևազգիների ընտանիքի փաթաթվող կամ կանգուն ցողուններով թուփ: Հայտնի է մոտ 200՝ տարածված հիմնականում Հյուսիսային կիսագնդում, Անդերում

Թունավոր կենդանիներ

Կենդանիների թույներն առաջանում են հատուկ թունավոր գեղձերում կամ պարունակվում են թքագեղձերի, սեռական գեղձերի արտազատուկներում, հյուսվածքային հեղուկներում, ավիշում և այլն: Հայտնի են մոտ 5 հզ. թունավոր կենդանիներ: Նրանք բաժանվում են 2 խմբի՝ ակտիվ և պասսիվ: Ակտիվ թունավոր կենդանիներն ունեն թույն արտադրող հատուկ օրգաններ. լինում են զինված (օձեր, կարիճներ, մեղուներ և այլն)՝ թույնն արտադրվում է հատուկ գեղձերում և ներարկվում ծակող կամ վերք հասցնող ապարատի միջոցով (ծառայում է որպես պաշտպանության ու հարձակման միջոց), և չզինված (զատկաբզեզներ, սևամարմիններ, տրիտոններ, դոդոշներ և այլն)՝ չունեն ծակող ապարատ, և թույնը, ընկնելով զոհի մաշկի կամ լորձաթաղանթի վրա, գրգռում է այն: Ստորակարգ անողնաշարավոր թունավոր կենդանիները (հիդրա, ակտինիա, մեդուզա) ունեն խայթիչ բջիջներ: Հոդվածոտանիների (մեղուներ, կարիճներ, կրետներ, սկոլոպենդրա) բազմաբջիջ մաշկային գեղձերը կապված են խայթիչի հետ: Ոսկետուտի, ալոճաթիթեռի մարմինները պատված են նուրբ, ծակող մազիկներով, որոնք կապված են թունավոր միաբջիջ գեղձերի հետ: Առանձին կենդանիների (սարդեր, դաշտային տզեր, օձեր և այլն) թունավոր գեղձերը կապված են բերանային օրգանների հետ: Պասսիվ թունավոր կենդանիները, որպես կանոն, չունեն թունավոր գեղձեր և ակտիվ հարձակման օրգաններ: Դրանց թունավորությունը գաղտնի բնույթ ունի՝ դրսևորվում է միայն կենդանուն տրորելիս կամ ուտելիս, քանի որ թունավոր նյութերը պարունակվում են արյան շիճուկում, արյունաավշում, մաշկածածկույթներում, որովայնամզում, ձկնկիթում և այլն: Օրինակ՝ մարդու համար վտանգավոր են իսպանական, մայիսյան, կապտաթև և այլ բզեզներ, որոնց սեռական օրգանների արտազատուկը (կանթարիդին և պեդարին) խիստ թունավոր է մարդու համար (մաշկի վրա ընկնելուց առաջացնում է մաշկաբորբեր, իսկ բզեզներին կուլ տալուց՝ թունավորում): Որոշ թիթեռների թրթուրները (շերամորդը և այլն) նույնպես կարող են առաջացնել մաշկի տեղային ախտահարումներ: Շատ ներքին մակաբույծներ (որդեր, արյան մակաբույծներ) ապրում են տիրոջ օրգանիզմում և արտադրում են թունավոր նյութեր: Թունավորումն արտահայտվում է տեղային և ընդհանուր բնույթի կլինիկական ախտանշաններով:

Հայաստան Հանրապետությունում մարդու համար թունավոր են մորմը, սև կամ հաստապոչ, անդրկովկասյան, խայտաբղետ կարիճները, գյուրզան, Ռադդեի լեռնային իժը, հայկական լեռնատափաստանային վահանագլուխ և Դարևսկու վահանագլուխ իժերը, սովորական մողեսաօձը, կովկասյան կատվաօձը, խայտաբղետ իժանման, կապարագույն իժանման ու նայադային սահնօձերը: Թունավորման համար կարևոր են թույնի քանակը, ազդեցության արագությունը և տևողությունը: Օրինակ՝ բոժոժավոր օձի թույնի նույն քանակությունը մահացու է 24 շան, 60 ձիու կամ 600 ճագարի համար:  Կենդանիների զգայունությունը տարբեր կենդանիների թույների նկատմամբ տարբեր է. օրինակ՝ ոզնիներն ավելի քիչ զգայուն են իժի, անապատներում ապրող կրծողները՝ կարիճների թույների նկատմամբ: Որոշ թռչուններ (արագիլներ, ագռավներ, անգղեր և այլն) սնվում են նաև թունավոր օձերով, հավերը՝ սարդերով: Մարդը և կենդանիները կարող են իմունիտետ ձեռք բերել թույնի նկատմամբ, եթե այն փոքր չափաքանակներով երկար ժամանակ ներարկվի նրանց օրգանիզմ: Կենդանական ծագում ունեցող թույները (օձի, մեղվի և այլնի) լայնորեն կիրառվում են դեղագործության, ախտորոշման բնագավառներում և կենսաբանական տարբեր հետազոտություններում:

Կորբա արքան աշխարհի ամենաթունավոր կենդանիներից է։ Այդ լինում է սև, կանաչ կամ շագանակագույն և սովորբար հանդիպում է Չինաստանի և Հնդկաստանի ջունգլիներում։ ԵՐբ այն վախենում է, այն խալապատիկ դիրք է ընդունում և թքում իր զոհի աչքերի մեջ։ Նրա արտազատած նեյրոտոքսինը թույնի տեսակ, ծակելով մաշկը, ցավ է պատճառում զոհին։ Հենց որ այն մտնում է արյան մեջ, այն կարող է մահվան պատճառ դառնալ, եթե անմիջապես բժշկական օգնություն չտրամադրվի։ Թույնն այնքան վտանգավոր է, որ յոթ միլիտրը կարող է սպանել 20 մարդ և անգամ փիղ։

Մարմարյա կոնաձև խխունջի անմեղ տեսքին խաբնվել չարժե: Այս փոքր կենդանին կարող է շատ վտանգավոր լինել: Նրա արտազատած թույնը կարող է հարուցել ցավ, բորբոքում և փայտացում: Ծանր դեպքերում այս կենդանու խայթոցը կարող է տեսողական և շնչառական խնդիրներ առաջացնել: Մինչ օրս չի հայտնաբերվել հակաթույն: Այնպես որ, հարկ է զգուշանալ այս կենդանուց: Այն սովորաբար հանդիպում է աղի ջրերում:

Հավատարիմ մնալով իր անվանը` այս կարիճը կարող է խեղանդամ դարձնել ցանկացած մարդու և դառնալ նրա վաղահաս մահվան պատճառ: Այն հայտնի է նաև իսրայելական դեղին կարիճ անվամբ ու հիմնականում հանդիպում է Հյուսիսային Աֆրիկայում և Միջին Արևելքում: Նրա խայթոցը բավականին ցավոտ է և սրտային կամ ալերգիկ մարդկանց մահվան հավանականությունը ավելի մեծ է: Անհապաղ բուժօգնություն է հարկավոր, որպեսզի կանխարգելվի շնչառական կանգը, ինչն էլ կարող է հանգեցնել մահվան:

Հայտնի նաև իբրև բանանային սարդ` այն 2007 թվականին գրանցվել է Գինեսի գրքում որպես ամենաթունավոր սարդ: Հիմնականում հանդիպում է Հարավային Ամերիկայում` բանանների մեջ: Բրազիլական թափառող սարդի թույնի մեջ պարունակվում է մեծ քանակությամբ սերոտոնին, որը խայթոցը դարձնում է շատ ցավոտ: Այն նաև պարունակում է նեյրոտոքսիններ, որոնք առաջացնում են անդամալուծություն, շնչառական խնդիրներ և մահ: Բրազիլական թափառող սարդի թույնը համարվում է բնության Վիագրա, քանզի այն առաջացնում է պրիապիզմ կամ մի ժամ տևող պաթոլոգիական էրեկցիա: Փորձագետներն ուսումնասիրում են այս թույնը` հուսալով, որ այն կարող է կիրառվել էրեկցիոն խանգարումներ ունեցող հիվանդներին բուժելու նպատակով:  

Տափաստանային տայպանը համարվում է աշխարհի ամենաթունավոր օձերից մեկը: Այն հանդիպում է Ավստրալիայի տափաստանային շրջաններում: Համարվում է, որ նրա նեյրոտոքսինը 400 անգամ ավելի ուժեղ է, քան մյուս օձերի թույնը: Նրա թույնը կարող է սպանել մարդուն ընդամենը 45 րոպեի ընթացքում: Բարեբախտաբար, նման աղետ դեռևս չի գրանցվել, քանզի հակաթույնը հասանելի է: 

 Այս գորտը սովորաբար հանդիպում է Հարավային Ամերիկայում և Կենտրոնական Ամերիկայում: Այն արտազատում է բատրախոտոկսին կոչվող թույն, որն արձակվում է ականջների հետևում գտնվող գեղձերի միջոցով: Թույնի այս տեսակը շատ վտանգավոր է և կարող է ընդհուպ մահացու լինել:

 Թունավոր տեսակներ թույնն օգտագործվում է բժշկության մեջ։ Մաշկն արժեքավոր է։ Օձի չոր մաշկը ծածկված է թեփուկներով։ Տեղաշարժվում է՝ փորի վրայի թեփուկներով գետնին հենվելով. եթե թեփուկները շփման հենարան չունենան, օձը շարժվել չի կարողանա։ Դրա փոխարեն օձերը հեշտությամբ սողում են ծառն ի վեր. այդ դեպքում նրանց օգնում է հզոր մկանունքը։ Օձերը նաև լողում են։ Անակոնդա հսկա վիշապօձը կամ ջրային լորտուն երկար են մնում ջրում։ Իսկ ծովային օձերի ողջ կյանքն անցնում է ջրում։ Օձերը նայում են անթարթ, նրանց աչքերը կոպեր չունեն, ծածկված են լոկ թափանցիկ թաղանթով։ Ժամանակ առ ժամանակ օձերը մաշկափոխվում են, նույնիսկ աչքերի վրայի կլոր, թափանցիկ թաղանթն է ընկնում։ Բայց այդ կիսաթափանցիկ մաշկը չպետք է շփոթել օձի կաշվի հետ։ Կաշին մնում է և նույնիսկ այնպես է փայլում, ասես լաքած լինի։ Մաշկափոխությունից հետո օձերն արտակարգ գեղեցկանում են։ Շատ թունավոր շառաչող օձերի պոչի ծայրին կան եղջրային բոժոժներ։ Որևէ կենդանու նկատելիս օձը վեր է ցցում պոչն ու թափահարում բոժոժները, որոնց շառաչյունն ազդանշան է, թե ինքը նկատել է կենդանուն, և պետք չէ իրեն մոտենալ։

Նրանք թունավորումներ օձեր են

Սննդային թունավորում

Սննդային թունավորումներ հիվանդություններ, որոնք առաջանում են բակտերիային թույներ պարունակող կամ թունավոր խառնուրդներով աղտոտված սննդամթերքների օգտագոծումից։ Բակտերիային ծագման սննդային թունավորումներն անվանում են սննդային տոքիկո-ինֆեկցիաներ, երբ թունավորման երևույթների զարգացմանը մասնակցում են օրգանիզմ ներթափանցած կենդանի մանրէներ, և տոքսիկոզներ, երբ թունավորումը պայմանորված է սննդամթերքի մեջ միկրոբի արտադրած թույներով օրինակ՝, բոտուլիզմ, ստաֆիալակոկային թունավորումները։

Նրանք սնկեր թունավորումներ են 

Իսկ ոչ բակտերիային սննդային թունավորումի պատճառ կարող են դառնալ թունավոր սնկերը, որոշ թունավոր բույսեր, առանձին պտուղների (նուշ, ծիրան, դեղձ և այլն) դառը կորիզները, ձկների որոշ թունավոր տեսակներ մարինկաը և այլն, և խավիարը։ Թունավորումներ լինում են հացիցը և հացամթերքներից, եթե պարունակում են մոլախոտերի թունավոր սերմեր օրինակ՝, սննդաթունային ալեյկիան, թունաքիմիկատներից, երբ դրանց մնացորդային քանակները գերազանցում են թույլատրվող նորմաները, ծանր մետղներից կապար, պղինձ, ցինկ, որոնք որոշակի պայմաններում անցնում են ամանեղենից, սննդարտադրության մեջ կիրառվող որոշ նյութերից նիտրատներ, նիտրիտներ, և այլն։ Սննդային թունավորումների կլինիկական պատկերը պայմանավորված է ներմուծված թույնի բնույթով, քանակով, ինչպես նաև օրգանիզմի դիմադրողականությամբ։

Նրանք թունավորումներ նուշ, ծիրան, դեղձ և այլն, չի կարելի ուտելիք

 

Մեծ մասամբ սննդային թունավորումներն ունեն սուր սկիզբ, կարճ գաղտնի շրջան և ուղեկցվում են ստամոքսաղիքային համակարգի գործունեության խանգարումներով մետաղական համ բերանում, սրտխառնոց, փսխում, լուծ կամ փորկապություն, ցավեր որովայնում։ Որոշ թունավորումների ժամանակ գերակշռում են կենտրոնական նյարդային համակարգի ախտահարման երևույթները, գլխացավ, գլխապտույտ, երբեմն զառանցանք, գիտակցության կորուստ, ցնցումներ, արյան ճնշման անկում, և այլն։ Դժգույն սնկից և որոշ մոլախոտերից թունավորումների ժամանակ նկատվում է լյարդի ախտահարում, և դեղնուկ։ Ոչ բակտերիային ծագում ունեցող թունավորումների և տոքսիկոզների ժամանակ, ի տարբերություն տոքսիկո-ինֆեկցիաների ջերմաստիճանի բարձրացում չի նկատվում։

Նրանք թունավորումներ հատապտուղներ են

 

Թունավորումների ախտանիշներ

 Մեծ մասամբ սննդային թունավորումներն ունեն սուր սկիզբ, կարճ գաղտնի շրջան և ուղեկցվում են ստամոքսաաղիքային համակարգի գործունեության խանգարումներով (մետաղական համ բերանում, սրտխառնոց, փոխում, լուծ կամ փորկապություն, ցավեր որովայնում):  Որոշ թունավորումների ժամանակ գերակշռում են կենտրոնական նյարդային համակարգի ախտահարման երևույթները՝  գլխացավ, գլխապտույտ, երբեմն զառանցանք, գիտակցության կորուստ, ցնցումներ, արյան ճնշման անկում և այլն։         Դժգույն սնկից և որոշ մոլախոտերից թունավորումների ժամանակ նկատվում է լյարդի ախտահարում և դեղնուկ:

 Ոչ բակտերիային ծագում ունեցող թունավորումների և տոքսիկոզների ժամանակ, ի տարբերություն տոքսիկո-ինֆեկցիաների, ջերմաստիճանի բարձրացում չի նկատվում։

Թունավորումների ախտորոշում

Սննդային թունավորումների մի մասը խիստ վտանգավոր է և կարող է ունենալ մահացու ելք, ուստի հիվանդները պարտադիր պետք է գտնվեն բժշկի հսկողության տակ։

Առաջին օգնությունը թունավորումների ժամանակ.

Առաջին օգնությունը ստամոքսաաղիքային համակարգից թունավոր սննդի մնացորդների հեռացումն է (ստամոքսի լվացում, մաքրող հոգնաներ, լուծողական միջոցներ): Բուժումը կախված է թունավորում առաջացնող պատճառից։

Թունավորումների կանխարգելումը.

Հասարակական սննդի ձեռնարկություններում սանիտարական խիստ հսկողություն և բնակչության մեջ այդ ուղղությամբ անհրաժեշտ գիտելիքների պրոպագանդում։

Թունավորումներն առօրյա կյանքում հաճախ հանդիպող հիվանդագին վիճակներից են և առաջանում են թունավոր նյութերի` տարբեր ուղիներով մարդու օրգանիզմ թափանցելու հետևանքով:

Շատ կարևոր է դրանք ժամանակին ճանաչելը: Երեխայի մոտ հիվանդագին նշանների առկայության դեպքում նախ  և   առաջ անհրաժեշտ է պարզել` ինչ է կերել երեխան, որտեղ է գտնվել, ինչին է դիպել:
Տարօրինակ հոտերը, վառվող կրակը, տուժածի կողքին ընկած բաց և դատարկ դեղատուփերը, ներարկիչները, ասեղները և այլն, կարող են շատ բան հուշել հիվանդության առաջացման պատճառների մասին: Թունավորման նվազագույն կասկածի դեպքում անմիջապես ահազանգեք շտապ օգնություն:

Ինչի՞ վրա ուշադրություն դարձնել

Տարբեր տեսակի թունավորումների մասին ձեզ կարող են հուշել հետևյալ նշանները.

հիվանդագին տեսք, ընդհանուր թուլություն,

որովայնի շրջանում ցավեր, լուծ,

գունատ, խոնավ մաշկ,

սրտխառնոց, փսխում,

դժվարացած շնչառություն,

քնկոտություն կամ գրգռված վիճակ,

գլխացավ, գլխապտույտ, երերուն, անհաստատ քայլվածք,

մարմնի ջերմաստիճանի բարձրացում կամ իջեցում,

ցնցումներ,

գիտակցության խանգարումներ:

Կլլվող թույներ

Կլլվող թույներն այն թույներն են, որոնք մարդու մարմին ներթափանցում են մարսողական համակարգի միջոցով: Կլլվող թույներից են ալկոհոլը, դեղամիջոցները, կենցաղում օգտագործվող մի շարք նյութեր (լվացող միջոցներ, պարարտանյութեր և այլն): Անորակ սննդամթերքը նույնպես կարող է դառնալ թունավորման պատճառ:

Ինչ անել

Մնացեք  թունավորվաածի  կողքին, պահպանեք նրա մարմնի նորմալ ջերմաստիճանը:

Եթե երեխան գիտակից վիճակում է և կարող է խմել՝ նրան մեծ քանակով հեղուկներ տվեք: Եթե նա փսխում է, օգնեք նրան` պահելով նրա ճակատը:

Պահեք թունավորման ենթադրվող պատճառ դարձած սննդամթերքը, դեղորայքը և այլն, ինչպես նաև փսխուքի մի մասը և հանձնեք այն շտապ օգնության անձնակազմին` հետագայում հիվանդանոցում հետազոտման և թույնի տեսակի որոշման համար:

Հնարավորության դեպքում կատարեք մաքրող հոգնա:

Ահազանգեք շտապ օգնություն:

Ներծծվող թույներ

Տարբեր թունավոր նյութեր, օրինակ՝ ծառերի սրսկման համար օգտագործվող նյութերը, թափվելով մաշկի վրա, կարող են ներծծվել արյան մեջ և առաջացնել թունավորում: Այդ դեպքում, բացի թունավորման ընդհանուր նշաններից, կարող են նկատվել նաև մաշկի գույնի փոփոխություն, ցան, այտուց, ցավ, քոր և այրոց այդ հատվածում:

Ինչ անել

Օգնություն ցուցաբերելիս օգտագործեք ռետինե ձեռնոցներ կամ այլ պաշտպանիչ միջոցներ: Զգուշորեն հանեք թույնով ներծծված հագուստը: Եթե թույնը փոշու կամ բյուրեղների տեսքով Է, խոզանակի կամ չոր գործվածքի միջոցով հեռացրեք այն մաշկի վրայից:

Անմիջապես` մինչև շտապ օգնության ժամանումը, թույնի հետ շփված մասը լվացեք հոսող ջրի տակ:

Ահազանգեք շտապ օգնություն:

Ինչ  չի  կարելի  անել

– Լվանալուց առաջ մի՛ վիրակապեք վնասված մասը:
ելք
Ներշնչվող թույներ

Շնչառական թունավորումների հանգեցնող թունավոր գազերը օգտագործվում են կենցաղում, կարող են առաջանալ վառելիքի թերայրումից, շարժիչների, վառարանների անսարքության հետևանքով և այլն: Որոշ քիմիական նյութերի գոլորշիներ (ներկեր, լուծիչներ և այլն) նույնպես կարող են առաջացնել շնչառական թունավորումներ:

Ինչ անել

Օդափոխէք տարածքը և երեխային շտապ տեղափոխեք վտանգավոր գոտուց: Մի՛ մոռացեք նաև ձեր սեփական անվտանգության մասին, ձեր թունավորվելով` դուք չեք օգնի երեխային:

Ահազանգեք շտապ օգնություն:

Ներարկվող թույներ

Ավելի հաճախ հանդիպող դեպքերն են օձերի կծածները, կարիճների և միջատների խայթոցները:

Ինչ անել

– Սահմանափակեք երեխայի շարժումները: Պահեք մարմի վնասված հատվածը սրտի մակարդակից ցածր:
– Կարիճների կամ միջատների խայթոցների դեպքում զգուշությամբ հեռացրեք խայթը, լվացեք վերքը և սառը թրջոց դրեք:
– Երեխային մեծ քանակությամբ հեղուկներ տվեք:
– Դիմեք բժշկի: Օձի կծելու դեպքում, կամ եթե երեխան ալերգիա ունի, ահազանգեք շտապ օգնություն կամ երեխային անհապաղ տեղափոխեք մոտակա հիվանդանոց:

Թունավորումների կանխարգելում

Երեխաների մոտ թունավորման դեպքերի մեծ մասը ծնողների (մեծահասակների) անզգուշության, անփութության և անուշադրության հետևանք են: Հետևելով մի շարք պարզ կանոնների` կարելի է կանխել թունավորման դեպքերի գերակշռող մեծամասնությունը:

Կենցաղային թունավոր նյութերը պահեք փակվող պահարաններում, դժվար բացվող տարաներում:

Թունավոր նյութերի սրվակների կամ տուփերի վրա փակցրեք նախազգուշացնող պիտակներ: Բացատրեք դրանց իմաստը երեխային:

Մի՛ պահեք թունավոր նյութերը կերակրի համար նախատեսված տարաներում:

Երեխաների ներկայությամբ մի՛ աշխատեք թունավոր նյութերի հետ:

Դեղերը պահեք երեխաներին անհասանելի տեղերում, դժվար բացվող տուփերում:

Երեխային դեղ տալիս երբեք մի՛ ասեք, որ դա կոնֆետ է, բացատրեք, որ դա դեղ է, և այն անհրաժեշտ է խմել:

Երեխաների ներկայությամբ դեղորայք մի՛ օգտագործեք:

Մի՛ օգտագործեք ժամկետանց դեղորայք, սննդամթերք:

Մի՛ օգտագործեք կասկածելի սննդամթերք:

Առանց բժշկի խորհրդի երեխային դեղորայք մի՛ տվեք:

Բացատրեք երեխային, որ չի կարելի

անծանոթ բույսեր, հատապտուղներ քաղել և ուտել,

ինքնուրույն խմել դեղեր կամ խաղալ դրանցով,

հնացած սննդամթերք ուտել,

ծառերը սրսկելուց հետո այգի մտնել,

չլվացված պտուղներ ուտել:

Բնության գրկում օձերի, կարիճների և միջատների խայթոցներից խուսափելու համար

Երեխային բաց գույնի հագուստ հագցրեք, որի վրա լավ երևում են մուգ գույնի միջատները:

Տաբատի (շալվար) փողքերը մտցրեք գուլպայի կամ կոշիկների մեջ, շապիկի եզրերը` տաբատի մեջ:

Մի՛ զբոսնեք բարձր խոտերի մեջ:

Հագեք երկարաճիտ և ամուր կոշիկներ:

Ժամանակ առ ժամանակ ստուգեք՛ ձեր հագուստի վրա միջատներ կա՞ն, թե՞ ոչ:

Վերադառնալով տուն` ուշադիր զննեք ձեր մարմինը, հատկապես մազածածկ մասերը:

Տանը պատրաստած պահածոների օգտագործումից հաճախ զարգանում է կյանքի համար վտանգավոր թունավորում` բոտուլիզմ:
Բոտուլիզմը կարելի է կանխարգելել, եթե.

օգտագործեք միայն գործարանային արտադրության պահածոներ,

տանը պատրաստած պահածոները օգտագործելուց առաջ եռացնեք 15-20 րոպե,

երբեք չօգտագործեք կասկածելի պահածոներ:

Հալոգենների ընդհանուր բնութագիրը

 

Ատոմների կավածքն ու հատկությունները Հալոգեններ ընդհանուր անվանմամբ միավորված պարբերական համակարգի  VIIA խմբի՝ VII խմբի գլխավոր ենթախմբի տարրերն են ֆտորը F, քլորը, CI բրոմը, Br յոդը,` J աստատը, At, որոնք տիպական ոչ մետաղներն են։ Հալոգեննների ատոմներն արտաքին էլեկտրոնային շերտում յոթ էլեկտրոն են պարունակում։ Եվ այդ տարրերի ատոմներին միայն մեկ էլեկտորն է պակասում համապատասխան պարբերություն եզրափակող իներտ գազի ատոմի էլեկտրոնային կառուցվածքը ձեռք բերելու համար։

Ֆտորի ատոմի արտաքին էներգիական մակարդակում թափուր օրբիտալներ չկան։ Այդ պատճառով էլ նշված ատոմը չի կարող գրգռվել վալենտային հնարավորությունը սահմնափակ է, և քիմիական միացություններում ֆտորի վալենտակություն կարող է միայն 1 լինել։  

Միանգամայն այլ է պատկեր քլորի դեպքում, որի ատոմի  արտաքին էներգիական մակարդակում առկա են թափուր d-օրբիտալներ։

Եթե ատոմի հիմնական վիճակում (CI,3s²,3p⁵) քլորի վալենտականություն նույնպես 1 է, ապա քիչ քանակությամբ էներգիա կլանելով այդ ատոմը կարող է անցնել գրգռված վիճակի (CI,3s²,3p⁴, 3d¹), ինչը տեղի է ունենում ավելի մեծ էլեկտրաբացասականությամբ քիմիական տարրի (ֆտորի կամ թթվածնի) ատոմի հետ քիմիական կապ առաջացնելիս։ 

Եվս քիչ քանակությամբ էներգիա կլանելով քլորի ատոմը կարող է անցնել արդեն երկրորդ CI^** գրգռված վիճակի (3s¹,3p³,3d³) նշանակում է թափուր 3d-օրբիտալների հաշվին, քլորին ատոմի չզույգված էլեկտրոնների թիվը կարող է մեծանալ 3,5 կամ 7 դառնալ, վալենտականությունն է CI^*,CI^** ,CI^*** վիճակներում համապատասխանաբար 3,5,7: Նույնանման դատողություններն արդարացի են նաև մյուս հալոգենների (բրոմ, յոդ, աստատ) դեպքում։ Այսպիսով պակաս էլեկտրաբացասական տարրերի հետ փոխազդելիս հալոգենները 1 վալենտականություն, և -1 օքսիդացման աստիճան են դրսևորում։ Մասնավորապես մետաղների հետ փոխազդելիս հալոգենի ատոմը մեկ էլեկտորն է վերցնում մետաղի ատոմից գենի ատոմների միջև իոնային կապ է ստեղծվում, և աղ է առաջանում։ Այստեղից էլ դիտարկվող խմբի տարրերի ընդհանուր անվանումը հալոգեն նշանակում է այդ ծնող (աղածին) աղ, ծնող։

Հալոգեններն ուժեղ օքսիդացնողներ են։ Ֆտորը քիմիական ռեակցիաներում միայն օքսիդացնող հատկություն է ցուցաբերում, և այդ տարրին բնորոշ է միայն -1 օքսիդացման աստիճանը ։ Մյուս հալոգեններն առավել էլեկտրաբացասական տարրերի ֆտորի, թթվածնի, ազոտի հետ փոխազդելիս կարող են նաև վերակագնող հատկություն ցուցաբերել։ Հալոգենների օքսիդացնող հատկությունը թուլանում է քլորից դեպի աստատը՝ ատոմի շառավղի մեծացման հետ մեկտող, քանի որ ատոմի՝ էլեկտրոն վերցնելու ունակությունը փոքրանում է։  Հալոգենների պարզ նյութերի ընդհանուր բնութագիրը սովորական օայմաններում հալոգեները գոյություն ունեն պարզ նյութերի տեսքով, որոնց մոլեկուլները երկատոմ են HaI₂ այստեղ HaI նշանակում է ցանկացած հալոգեն։ Այդ մոլեկուլներն առաջանում են հալոգենների ատոմների արտաքին էներգիական մակարդակի էլեկտրոնների զույգման հաշվին։ Կապը երկու ատոմի միջև կովալենտային ոչ բևեռային է։

Հալոգենների առաջացրած պարզ նյութերի մի շարք ֆիզիկական հատկություններ ներկայացված են չորրորդ աղյուսակում։ Հալման և եռման համեմատաբար ցածր ջերմաստիճաններն ապացույց են, որ պինդ վիճակում հալոգեններն ունեն մոլեկուլային բյուրեղացանց։

Ինչպես երևում է չորրորդ աղյուսակից սովորական պայմաններում ֆտորն ու քլորը սուր, խեղդող հոտով գազեր են, բրոմն անդուր հոտով, ծանր հեղուկ է, իսկ յոդն ու աստատը պինդ նյութեր են, ընդ որում՝ նաև մետաղական փայ; ունեն։ Յոդը հայտնի է և սուբլիմվելու ցնդելու իր հատկությամբ արդեն իսկ սենյակային ջերմաստիճանից սկսած և հատկապես փոքր-ինչ տաքացնելիս այդ նյութը առանց հալվելու՝ միանգամից անցնում է գազային վիճակի, իսկ սառն առարկայի օրինակ՝, ապակու վրա կիկին նստում՝ բյուրեղների տեսքով։

Հալոգենների քիմիական ակտիվությունը կարգաթվի մեծացման հետ թուլանում է։ Յուրաքանչյուր հալոգեն իր պարբերությունում ամենաուժեղ օքսիդացնողն է։ Այդ ուժեղ օքսիդացնող հատկությունը հստակ դրսևորվում է մետաղների հետ հալոգենների փոխազդեցությունում։ Այսպես ֆտորը սովորական պայմաններում փոխազդում է մետաղների մեծ մասի, իսկ տաքացման պայմաններում՝ նույնիսկ արծաթի, ոսկու, պլատինի հետ, որոնք հայտնի են իրենց պասիվությամբ։ Ալյումին ու ցինը ֆտորի մթնոլորտում բոցավառվում են

2AI+3F₂=2AIF₃

Zn+F₂=Znf₂

Մյուս հալոգենները մետաղների հետ փոխազդում են, հիմնականում տաքացման պայմաններում։ Օրինակ՝ բրոմի գոլորշիներում այրվում է պղնձե շիակացած մետաղալարը,

Cu+Br₂=Cubr₂

Յոդը դանդաղ է օքսիդացնում մետաղները, բայց ջրի ներկայությամբ, որը տվյալ դեպքում կատալիզատոր է, յոդի ռեակցիան ալյումինի հետ շատ բուռն է ընթանում

2AI+3J₂=2AIJ₃

Ռեակցիան ուղեկցվում է յոդի մանուշակագույն գոլորշիների անջատմամբ, քանի որ այդ պայմաններում յոդը սուբլիմվում է։

Հալոգենների հետ ֆտորից բացի անմիջականորեն չեն միանում իներտ գազերը, ինչպես նաև թթվածինը, ազոտն ու ածխածինը։ Մնացյալ ոչ մետաղներն այս կամ այն պայմաններում միանում են հալոգենների հետ։ Իսկ Ֆտորը իր բացառիկ ակտիվության շնորհիվ՝ միացություններ է առաջացնում նույնիսկ իներտ գազերի հետ հելիումից (He), նեոնից (Ne) և արգոնից (Ar) բացի։

Քանի որ կարգաթվի մեծացման հետ հալոգենների օքսիդացնող ուժը թուլանում է, ուստի յուրաքանչյուր հալոգեն իրեն հաջորդողներին դուրս է մղում մետաղի կամ ջրածնի հետ առաջացրած միացությունների ջրային լուծույթներից օրինակ՝,

2KBr+CI₂=2kCI+Br₂

2HJ+Br₂=2HBr+J₂

 Ֆտորի դեպքում այս ռեակցիան բնութագրական չէ, քանի որ ընթանում է ջրային լուծույթում, այնինչ ֆտորն անմիջականորեն փոխազդում է ջրի հետ (Ֆտորի մթնոլորտում ջուրն այրվում է)

2F₂+2H₂O=4HF+O₂

Հալոգենների ջրածնային միացությունները

Ջրածնին միանալիս հալոգեններն առաջացնում են հալոգենաջրածինները

H₂+HaI₂=2HHaI

·         Ֆտորը ջրածնի հետ միանում է պայթյունով ցանկացած պայմաններում։

·         Քլորը ջրածնի հետ միանում է արևի ճառագայթների ուղղակի ազդեցությամբ՝ ռադիկալային մեխանիզմով այդ հարցին շուտով կանդրադառնանք ավելի հանգամանորեն։

·         Բրոմը ջրածնի հետ միանում է տաքացնելիս։

·         Յոդի ու ջրածնի միջև ռեակցիան դարձելի է ու դանդաղ է ընթանում նույնիսկ տաքացնելիս։

Ֆտորաջրածնից բացի 19⁰C-ում ցնդող հեղուկ է մնացյալ հալոգենաջրածինները սովորական պայմաններում գազեր են։

Հալոգենաջրածինները լավ լուծվում են ջրում համապատասխան թթուններ հալոգենաջրածնական առաջացնելով

Հալոգենաջրածնական թթուներում հալոգենի ատոմի էլեկտրաբացասականության փոքրացման հետ մեծանում է դիսոցման աստիճանը, իսկ ջրածնի ու հալոգենի ատոմների միջև կապը թուլանում է, ուստի այդ թթուներից ամենաուժեղը յոդաջրածնականն է։ Ըստ ուժի աճման հալոգենաջրածնական թթունների դասավորվում են հետևյալ շարքով

HF   HCI  HBr   HJ

Նշենք նաև, որ ֆտորաջնածնական թթուն պարաջինապատած անոթներում են պահում պարաֆինի հետ այդ թթուն չի փոխազդում։

Հալոգենիդ իոնների շառավղի մեծացման հետ դրանց վերականգնող ուժը HF, HCI,HBr, HK շարքում մեծանում է։ Յոդաջրածինն արդեն ուժեղ վերականգնող է։

Հալոգենների թթվածնային միացությունները

Ինչպես արդեն նշվել է հալոգենները թթվածնի հետ անմիջականորեն չեն փոխազդում, և այդ պատճառով հալոգենների ու թթվածնի միացություններն ստացվում են անուղղակի եղանակներով։ Ֆտորից բացի՝ բոլոր հալոգեններն առաջացնում են օքսիդներ, որոնցում հալոգենը դրական տարբեր օքսիդացման աստիճաններ դրսևորում +1 կամ +2։ Այդ օքսիդներին համապատասխանում են թթուներ, որոնց ընդհանրացված բանաձևը HHaIO է, որտեղ n=1,2,3,4 իսկ HaI-ն այստեղց համապատասխանում է քլորին CI, բրոմին Br, կամ յոդին J:

CI,Br, J շարքում հալոգենի ատոմի (իոնի) շառավղի մեծացման հետ նշված թթուների ուժը թուլանում է n-ի յուրաքանչյուր արժեքի դեպքում։ Այդպես ՝ պերքլորական թթուն՝ HCIO₄ հայտնի բոլոր թթուներից ամենաուժեղն է, որը փոխազդում է նույնիսկ ազնիվ մետաղների ոսկու և պլատինի հետ։ Փոքր-ինչ ավելի թույլ, բայց նույնպես ուժեղ թթու է պերբրոմական թթուն HBrO₄ այնինչ պերյոդական թթուն HJO₄ արդեն միջին ուժի թթու է։

Մյուս կողմից նույն տարրի առաջացրած թթվածնային թթուների շարքում թթվի ուժը մեծանում է օքսիդացման աստիճանի մեծացման հետ։ Այսպես HCIO, HCIO₂, HCIO₃, HCIO₄ շարքում առաջինը հիպոքլորային թթու շատ թույլ թթու է, երկրորդը քլորային թթու թույլ, երրորդը քլորական թթու ուժեղ, իսկ չորրորդը պերքլորական թթու ինչպես արդեն ասվեց չափացանց ուժեղ։

Իսկ բոլոր այդ թթուններին բնորոշ օքսիդացնող հատկությունը, ընդհակառակն n-ի մեծացման հետ նվազում է։ Այլ կերպ ասած հալոգենների թթվածնային թթուներից ամենաուժեղ օքսիդացնողը հիպոքլորային թթուն է, ինչը բացատրվում է այդ թթվի մոլեկուլի անկայունությամբ

HCIOàHCI+O

Հալոգենները բնության մեջ

Իրենց մեծ ակտիվության պատճառով հալոգենները բնության մեջ հանդիպում են բացառապես միացությունների ձևով։ Երկրակեղևում այդ տարրերի պարունակությունն այնքան էլ մեծ չէ զանգվածային տոկոսներով ֆտոր 0,08 քլորը, 0,20, բրոմը 0,001, յոդը 0,0001:

Ֆտորի առավել տարածված բնական միացությւոններին են ֆտորասպաթը CaF₂, և կրիոլիթը սառնաքարը Na₃Aif₆ կամ Aif₃ x 3NaF: Քլորի բնական միացություններից են հալիտը քարաղը NaCi, սիլվինը KCI, կառանալիտը՝ Naci x MgCI₂ x 6H₂O, սիլվինիտը՝ NaCI x KCI: Բրոմը բնության մեջ հիմնականում հանդիպում է կալիումի, նատրիումի և մագնեզիումի միացությւոնների ձևով, ընդ որում բրոմի միացությունները հաճախակի ուղեկցում են քլորի միացությունները։ Յոդի սեփական հանքաքարերը չափազանց հազվագյուտ են ու գործնական նշանակություն չունեն։

Մետաղների բրոմիդներ համեմատաբար շատ են պարունակվում ծովերի և աղի լճերի ջրերում մասնավորապես Ղրիմի աղային լճում ու Կասպից ծովի Կարաբողազգյոլ ծոցում։ Յոդի միացությւոններ առկա են ծովային և նավթահորային ջրերում։

Աստատը բնության մեջ գործնականորեն չի հանդպիում, քանի որ շատ արագ տրոհվող ռադիոակտիվ նյութ է և ստացվել է արհեստական ճանապարհով։

 Առաջադրանք

1.      Ինչով են իրար նման և ինչով են միմյանցից տարբերվում հալոգենները

Հալոգենները ընդհանուր անվանմամբ միավորված պարբերական համակարգի  VIIA խմբի՝ VII խմբի գլխավոր ենթախմբի տարրերն են ֆտորը F, քլորը, CI բրոմը, Br յոդը,` J աստատը, At, որոնք տիպական ոչ մետաղներն են։ Հալոգեննների ատոմներն արտաքին էլեկտրոնային շերտում յոթ էլեկտրոն են պարունակում։ Եվ այդ տարրերի ատոմներին միայն մեկ էլեկտորն է պակասում համապատասխան պարբերություն եզրափակող իներտ գազի ատոմի էլեկտրոնային կառուցվածքը ձեռք բերելու համար։

2.      Հակիրճ նկարագրեք հալոգենների կարևորագույն միացությունները։

Այդ պատճառով էլ նշված ատոմը չի կարող գրգռվել վալենտային հնարավորությունը սահմնափակ է, և քիմիական միացություններում ֆտորի վալենտակություն կարող է միայն 1 լինել։  Ռեակցիան ուղեկցվում է յոդի մանուշակագույն գոլորշիների անջատմամբ, քանի որ այդ պայմաններում յոդը սուբլիմվում է։ Իսկ Ֆտորը իր բացառիկ ակտիվության շնորհիվ՝ միացություններ է առաջացնում նույնիսկ իներտ գազերի հետ հելիումից (He), նեոնից (Ne) և արգոնից (Ar) բացի։ Քանի որ կարգաթվի մեծացման հետ հալոգենների օքսիդացնող ուժը թուլանում է, ուստի յուրաքանչյուր հալոգեն իրեն հաջորդողներին դուրս է մղում մետաղի կամ ջրածնի հետ առաջացրած միացությունների ջրային լուծույթներից։ Հալոգենների ջրածնային միացությունները։ Հալոգենների թթվածնային միացությունները։ Ինչպես արդեն նշվել է հալոգենները թթվածնի հետ անմիջականորեն չեն փոխազդում, և այդ պատճառով հալոգենների ու թթվածնի միացություններն ստացվում են անուղղակի եղանակներով։ Իրենց մեծ ակտիվության պատճառով հալոգենները բնության մեջ հանդիպում են բացառապես միացությունների ձևով։ Ֆտորի առավել տարածված բնական միացությւոններին են ֆտորասպաթը CaF₂, և կրիոլիթը սառնաքարը Na₃Aif₆ կամ Aif₃ x 3NaF: Քլորի բնական միացություններից են հալիտը քարաղը NaCi, սիլվինը KCI, կառանալիտը՝ Naci x MgCI₂ x 6H₂O, սիլվինիտը՝ NaCI x KCI: բնության մեջ հիմնականում հանդիպում է կալիումի, նատրիումի և մագնեզիումի միացությունների ձևով, ընդ որում բրոմի միացությունները հաճախակի ուղեկցում են քլորի միացությունները։ Յոդի միացություններ առկա են ծովային և նավթահորային ջրերում։

3.      Կարգաթվի մեծացմանը զուգընթաց ինչու, և ինչպես են փոխվում հալոգենների հատկությունները

Հալոգենների քիմիական ակտիվությունը կարգաթվի մեծացման հետ թուլանում է։ Յուրաքանչյուր հալոգեն իր պարբերությունում ամենաուժեղ օքսիդացնողն է։ Այդ ուժեղ օքսիդացնող հատկությունը հստակ դրսևորվում է մետաղների հետ հալոգենների փոխազդեցությունում։

4.      Ինչ վալենտականություններ կարող է դրսևորել բրոմն ավելի մեծ էլեկտրաբացասականությամբ քիմիակակն տարրերի հետ միացություններ առաջացնելիս։ Պատասխանը հիմնավորեք համապատասխան քվանտային բջիջները պատկերելով և բրոմի ատոմի հիմնական վիճակից գրգռված վիճակներին անցումը ցուցադրելով։

Եթե ատոմի հիմնական վիճակում (CI,3s²,3p⁵) քլորի վալենտականություն նույնպես 1 է, ապա քիչ քանակությամբ էներգիա կլանելով այդ ատոմը կարող է անցնել գրգռված վիճակի (CI,3s²,3p⁴, 3d¹), ինչը տեղի է ունենում ավելի մեծ էլեկտրաբացասականությամբ քիմիական տարրի (ֆտորի կամ թթվածնի) ատոմի հետ քիմիական կապ առաջացնելիս։ Եվս քիչ քանակությամբ էներգիա կլանելով քլորի ատոմը կարող է անցնել արդեն երկրորդ CI^** գրգռված վիճակի (3s¹,3p³,3d³) նշանակում է թափուր 3d-օրբիտալների հաշվին, քլորին ատոմի չզույգված էլեկտրոնների թիվը կարող է մեծանալ 3,5 կամ 7 դառնալ, վալենտականությունն է CI^*,CI^** ,CI^*** վիճակներում համապատասխանաբար 3,5,7: Իսկ հալոգեններն ուժեղ օքսիդացնողներ են։ Ֆտորը քիմիական ռեակցիաներում միայն օքսիդացնող հատկություն է ցուցաբերում, և այդ տարրին բնորոշ է միայն -1 օքսիդացման աստիճանը ։ Մյուս հալոգեններն առավել էլեկտրաբացասական տարրերի ֆտորի, թթվածնի, ազոտի հետ փոխազդելիս կարող են նաև վերակագնող հատկություն ցուցաբերել։

5.      Որ տարրը վերականգնող հատկություններ երբեք չի դրսևորում, ինչու։

?

6.      Հալոգենաջրածնական թթուներից, որը չի կարելի պահել ապակե անոթում, ինչու

Ինչպես երևում է չորրորդ աղյուսակից սովորական պայմաններում ֆտորն ու քլորը սուր, խեղդող հոտով գազեր են, բրոմն անդուր հոտով, ծանր հեղուկ է, իսկ յոդն ու աստատը պինդ նյութեր են, ընդ որում՝ նաև մետաղական փայ; ունեն։ Յոդը հայտնի է և սուբլիմվելու ցնդելու իր հատկությամբ արդեն իսկ սենյակային ջերմաստիճանից սկսած և հատկապես փոքր-ինչ տաքացնելիս այդ նյութը առանց հալվելու՝ միանգամից անցնում է գազային վիճակի, իսկ սառն առարկայի օրինակ՝, ապակու վրա կիկին նստում՝ բյուրեղների տեսքով։

7.      Հալոգենաջրածնական թթուներից որի դիսոցման աստիճանն է ամենամեծը, և որինը ամենափոքրը ինչու

Հալոգենաջրածնական թթուներում հալոգենի ատոմի էլեկտրաբացասականության փոքրացման հետ մեծանում է դիսոցման աստիճանը, իսկ ջրածնի ու հալոգենի ատոմների միջև կապը թուլանում է, ուստի այդ թթուներից ամենաուժեղը յոդաջրածնականն է։ Ըստ ուժի աճման հալոգենաջրածնական թթունների դասավորվում են հետևյալ շարքով

8.      Ինչպիսի է քիմիական կապը հալոգենների, և հալոգենաջրածինների մոլեկուլներում։

Հալոգենների օքսիդացնող հատկությունը թուլանում է քլորից դեպի աստատը՝ ատոմի շառավղի մեծացման հետ մեկտող, քանի որ ատոմի՝ էլեկտրոն վերցնելու ունակությունը փոքրանում է։  Հալոգենների պարզ նյութերի ընդհանուր բնութագիրը սովորական օայմաններում հալոգեները գոյություն ունեն պարզ նյութերի տեսքով, որոնց մոլեկուլները երկատոմ են HaI₂ այստեղ HaI նշանակում է ցանկացած հալոգեն։ Այդ մոլեկուլներն առաջանում են հալոգենների ատոմների արտաքին էներգիական մակարդակի էլեկտրոնների զույգման հաշվին։ Կապը երկու ատոմի միջև կովալենտային ոչ բևեռային է։

9.      Դասավորեք հետևյալ թթուները՝ ըստ ուժի նվազման

ա) HBrO   HBrO₂  HBrO₃  HBrO₄

բ) HBrO₃   HCIO₃   HJO₃

գ) HCI  HF HJ HBr

Քլոր

Բոլոր հալոգեններից իր կիրառությամբ առավել մեծ նշանակություն ունի քլորը։

Բնական քլորը երկու իզոտոպի խառնուրդ է (75,5%) և (24,5%): Ահա թե ինչու քլոր տարրի հարաբերական ատոմային զանգվածը կոտորակային է և միջինացված հավասար է

Սովորական պայմաններում քլորը սուր, հեղձուցիչ հոտով, դեղնականաչավուն գազ է օդից 2,5 անգամ ծանր։ Սենյակային ջերմաստիճանում 1 ծավալ ջրում 2,5 ծավալ քլոր է լուծվում։ Առաջացող դեղնավուն լուծույթն անվանում է քլորաջուր։
Քլոր գազը մոտ 0,6 ՄՊա ճնշման տակ, սենյակային ջերմաստիճանում վերածվում է հեղուկի։ Հեղուկ քլորը պահում են պողպատե բալոններում կամ ցիստեռններում, որոնցով էլ փոխադրում են։

Քլորը պնդանում- 101⁰C ջերմաստիճանում կանաչավուն բյուրեղներ առաջացնելով։ Իսկ սառույց պարունակող ջրի մեջ քլոր անցկացնելիս դեղնականաչավուն բյուրեղներ են առաջանում։ Ստացված նյութը քլորի հիդրատն է՝ CI₂ x 8H₂O:

Ստացումը

Կարծում ենք նկատեցիք, որ բնական բոլոր միացությունններում քլորի օքսիդացման աստիճանը –մեկ է։ Ազատ վիճակում քլոր ստանալու համար պետք է քլորի իոններն օքսիդացնել

CI^—e^-àCI⁰

2CI^—2e^-àCI₂⁰

Արդյունաբերության մեջ քլոր ստանում են նատրիումի քլորիդի հալույթի կամ լուծույթի միջով հաստատուն էլեկտրական հոսանք անցկացնելով, իսկ լաբորատորիայում՝ հիմնականում աղաթթվի ու մանգանի (IV) օքսիդի փոխազդեցությամբ։ Այդ ռեակցիայում օքսիդացնող տարրը +4 օքսիդացման աստիճանով մանգանն է, որը վերականգնվում է՝ մինչև +2 օքսիդացման աստիճան, իսկ քլորիդ իոններն օքսիդանում են՝ էլեկտրոններ տրամադրելով։ Ռեակցիան իրականացնելիս անմիջապես կնկատեք քլորի դեղնականաչավուն գույնն ու կզգաք այդ գազի խեղդող, սուր հոտը։

Փորձը կատարելու համար անհարժեշտ է այսպիսի սարք հավաքել

Լաբորատոր կալանին ամրացված Վյուրցի կոլբում լցնում եք մի քիչ մանգանի (IV) օքսիդ MnO₂, և կոլբը փակում խցամով, ոի մեջ փականով ձագար է անցկացված։ Կոլբի ելուստին ամրացված ռետինե խողովակի մեջ մտցված է փականով եռաբաշխիկ  խողովակ, որի մի թևն իջեցված է նատրիումի հիդրօքսիդի լուծույթի մեջ ՝ քլորի ավելցուկը կլանելու նպատակով։ Եռաբաշխիկի մյուս թևին ռետինե խողովակով միացված է ծնկաձև խողովակ, որի մյուս ծայրն իջեցված է քլոր հավաքելու համար նախատեսված դատարկ անոթի մեջ։

Փորձն իրականացնելիս ձագարի մեջ խիտ աղաթթու եք լցնում, ապա փականը բացում ու կոլբը սպիրտայրոցով թույլ տաքացնում։ Անմիջապես սկսվում է անջատվել քլոր գազը, որի դեղնականաչավուն գույնը հստակ նշմարելու համար ցանկալի է անոթի մոտ սպիտակ օրինակա թղթե էկրան պահել։

Քիմիական հատկությունները

Քլորը փոխազդում է գրեթե բոլոր մետաղների հետ՝ աղեր քլորիդներ առաջացնելով և բացի այդ ոչ մետաղներից շատերի մասնավորապես ջրածնի, ծծմբի, ֆոսֆորի, և այլ պարզ նյութերի հետ։ Այդ ռեակցիաներն օքսիդացման-վերականգնման ռեակցիաներ են։

Կատարենք փորձեր

Փորձ 1. Լաբորատաոր կալանի թաթին ամրացրեք մի լայն խողովակ, որի միջով ծնկաձև գազատար խողովակ է անցկացված։ Վերջինիս ծայրն իջեցրեք նատրիումի հիդրօքսիդի լուծույթի մեջ։ Գնդաձև մասում տեղավորեք մետաղական նատրիումի փոքրիկ մի կտոր, որը նախապես մաքրվել է կերոսինից։

Նատրիումը տաքացնում եք։ Երբ այդ մետաղն սկսում է հալվել, քլոր եք անցկացնում, և նատրիումի քլորիդի մանրագույն բյուրեղներ

2Na⁰+CI₂⁰=2Na⁺¹CI^-1

Փորձ 2. Քլոր պարունակող անոթում լցրեք մետաղե գդալօլօ մեջ նախապես տաքացրած երկաթի փոշի։ Ինչպես կնկատեք երկաթի մասնիկները շիկանում են պատճառը՝ երկաթի ու քլորի միացման ջերմանջատիչ ռեակցիան է։ Անոթը լցվում է կարմրագորշ ծխով, որը երկաթի (III) քլորիդի մանրագույն մասնիկներից է բաղկացած

2Fe+3CI₂=2FeCI₃

Փորձ 3. Վեցրեք մի անոթ, որի մեջ նախապես քլոև եք հավաքել։ Ծարի անտիմոն Տb փոշին նույնիսկ առանց տաքացնելու այդ անոթի մեջ լցրեք։ Անմիջապես կրակե անձրև «կտեղա», և անոթը ծարիրի (III) քլորիդի սպիտակ ծխով կլցվի

2Տb+3CI₂=2ՏbCI₃

Փորձ 4. Քլոր պարունակող փորձանոթի մեջ իջեցրեք նախապես տաքացրած պղնձե բարակ մետաղալարերից կազմված խուրձ։ Պղինձը քլորի մեջ շիկանում է ու այրվում։ Փորձանոթը լցվում է առաջացած պղնձի (II) քլորիդի մասնիկների գորշավուն ծխով

Cu+CI₂=CuCI₂

Քլորի փոխազդեցությունը ջրածնի հետ

Եթե քլորի մեջ ջրածին այրեք, ապա կստանաք քլորաջրածին

H₂+CI₂=2HCI

Այս միացման ռեակցիան կարող է նաև այլ կերպ իրականացվել։

Փորձ 5. Հաստ պատերով աօակե գլանի մեջ 1 ծավալ ջրածնի ու 1 ծավալ քլորի խառնուրդ հավավեք։ Գլանի բերանը ստվարաթղթով ծածկեք և գլանի մոտ մագնեզիումի ժապավեն այրեք։ Տեղի կունենա խլացուցիչ պայթյուն, որը կուղեկցվի պայծառ լույսով։ Այս դեպքում քլորի մոլեկուլը լույսի ազդեցությամբ ճեղքվում է քլորի ատոմների, ավելի ճիշտ ռադիկալների։ Վերջիններս ատոմներ կամ ատոմների խմբեր են, որոնք կենտ էլեկտրոն ունեն։

Լուսային էներգիայի ազդեցությամբ քլորի մոլեկուլի ճեղքումն իրականանում է հետևյալ կերպ։

Ներկայացված սխեմայի համաձայն քլորի մոլեկուլի ճեղքումն ընթանում է այսպես կոչված ռադիկալային հոմոլիտիկ մեխանիզմով

Ռազիկալային ճեղքումը մոլեկուլում վալենտային կապի էլեկտրոնային զույգի համաչափ տրոհումն է կենտ էլեկտրոնով երկու ատոմի՝ ռադիկալների։

Նման ճեղքումից առաջացած քլոր ռադիկալներից յուրաքանչյուր (CI), ջրածնի մոլեկուլին գրոհելով ու վերջինից ջրածնի ռադիկալ պոկելով, քլորաջրածնի մոլեկուլ է առաջացնում։ Ապա ջրածնի մյուս ռադիկալը, քլորի մոլեկուլի հետ փոխազդեցության մեջ ներգրավվելով՝ քլորաջրածնի նոր մոլեկուլ ու քլորի նոր ռադիկալ է առաջացնում, և այդպես շարունակ։ Նկարագրված ռեակցիան դասվում է պարզ շղթայական ռեակցիաների շարքը։

Այսպիսով՝ լույսի առկայությամբ ջրածնի ու քլորի մոլեկուլների միջև ընթացող ռեակցիան բնորոշվում է հետևկալ մեխանիզմով ռադիկալի քիմիական նշանի վերևում կետ է դրվում, որը մատնանշում է կենտ էլեկտրոն։

Նման ռեակցիաները, ինչպես ասվեց շղթայական են ու ընթանում են ազատ ռադիկալների առաջացմամբ։

Ոչ մետաղներից քլորն անմիջականորեն չի փոխազդում միայն ազնիվ գազերի, թթվածնի քլորի օքսիդներն ստացվում են անուղղակի ճանապարհով ազոտի ու էլի մեկ-երոկւ տարրի հետ։

Քլորը փոխազդում է նաև բարդ նյութերից շատերի հետ։ Նման փոխազդեցություններից կքննարկենք միայն մեկը՝ թերևս, պարզագույնը, ինչը հնարավորություն կընձեռի՝ հալոգենների համեմատական ակտիվություն դիտելու։

Փորձ 6. Հավաքեք այսպիսի սարք, որ նկար։

Մանգանի (IV) օքսիդ պարունակող կոլբի բերանին խցան եք ամրացնում, որի միջով գնդաձև ձագար ու ծնկաձև գազատար խողովակ են անկացված։ Այդ խողովակին միացած մեկ այլ խողովակում հաջորդաբար մի քիչ նատրիումի բրոմիդ, և նատրիումի յոդիդ եք տեղադրում, ապա գնդաձև ձագարից աղաթթուն լցնում մանգանի (IV) օքսիդի վրա ու տաքացնում։

Քլորն անջատվու, է, դուրս է մղում բրոմը, բրոմն էլ, իր հերթին՝ յոդը, որը և նստում է խողովակի հետ հաղորդակցվող մեկ ուրիշ անոթի պատերին։ Այդ անոթում նախապես նատրիումի հիդրօքսիդի լուծույթ է լցվում՝ ավելցուկ գազային հալոգենները կլանելու նպատակով։

CI₂+2NaBr=2NaCI+Br₂

Br₂+2NaJ=2NaBr+J₂

CI₂+2NaOH=NaCI+NaCIO+H₂O

Այս ռեակցիաները դարձյալ վերօքս օքսիդացման-վերականգնման ռեակցիաներ են։

Առաջադրանք

1.      Ինչպիսի է քլորի վալենտային շերտի էլեկտրոնային կառուցվածքը

Այդ ռեակցիայում օքսիդացնող տարրը +4 օքսիդացման աստիճանով մանգանն է, որը վերականգնվում է՝ մինչև +2 օքսիդացման աստիճան, իսկ քլորիդ իոններն օքսիդանում են՝ էլեկտրոններ տրամադրելով։ Ռեակցիան իրականացնելիս անմիջապես կնկատեք քլորի դեղնականաչավուն գույնն ու կզգաք այդ գազի խեղդող, սուր հոտը։

2.      Քանի կենտ էլեկտորն կա քլորի ատոմի վալենտային շերտում հիմնալան վիճակում։

Կարծում ենք նկատեցիք, որ բնական բոլոր միացությունններում քլորի օքսիդացման աստիճանը –մեկ է։ Ազատ վիճակում քլոր ստանալու համար պետք է քլորի իոններն օքսիդացնել

3.      Ինչու քլորի հարաբերական ատոմային զանգվան արտահայտվում է կոտորակային թվով Ar(CI)=35,5

Բոլոր հալոգեններից իր կիրառությամբ առավել մեծ նշանակություն ունի քլորը։ Բնական քլորը երկու իզոտոպի խառնուրդ է (75,5%) և (24,5%): Ահա թե ինչու քլոր տարրի հարաբերական ատոմային զանգվածը կոտորակային է և միջինացված հավասար է

4.      Ինչու լաբորատրայում հարմար չէ քլոր ստանալ՝ նատրիումի քլոիդի հալույթի կամ լուծույթի միջով հաստատուն էլեկրտական հոսանք անցկացնելով

Արդյունաբերության մեջ քլոր ստանում են նատրիումի քլորիդի հալույթի կամ լուծույթի միջով հաստատուն էլեկտրական հոսանք անցկացնելով, իսկ լաբորատորիայում՝ հիմնականում աղաթթվի ու մանգանի (IV) օքսիդի փոխազդեցությամբ։ Այդ ռեակցիայում օքսիդացնող տարրը +4 օքսիդացման աստիճանով մանգանն է, որը վերականգնվում է՝ մինչև +2 օքսիդացման աստիճան, իսկ քլորիդ իոններն օքսիդանում են՝ էլեկտրոններ տրամադրելով։ Ռեակցիան իրականացնելիս անմիջապես կնկատեք քլորի դեղնականաչավուն գույնն ու կզգաք այդ գազի խեղդող, սուր հոտը։

5.      Նախորդ գլխից ձեր ստացած տեղեկություններն օգտագործելով՝ փորձեք գրել քլորի ստացման համար պիտանի որևէ այլ ռեակցիայի հավասարում

Քլորը պնդանում- 101⁰C ջերմաստիճանում կանաչավուն բյուրեղներ առաջացնելով։ Իսկ սառույց պարունակող ջրի մեջ քլոր անցկացնելիս դեղնականաչավուն բյուրեղներ են առաջանում։ Ստացված նյութը քլորի հիդրատն է՝ CI₂ x 8H₂O:

6.      Նկարագրեք քլորի հիմնական ֆիզիկական հատկությունները

?

7.      Ինչ է քլորաջուրը, ինչ է քլորի հիդրատը

Սովորական պայմաններում քլորը սուր, հեղձուցիչ հոտով, դեղնականաչավուն գազ է օդից 2,5 անգամ ծանր։ Սենյակային ջերմաստիճանում 1 ծավալ ջրում 2,5 ծավալ քլոր է լուծվում։ Առաջացող դեղնավուն լուծույթն անվանում է քլորաջուր։Իսկ սառույց պարունակող ջրի մեջ քլոր անցկացնելիս դեղնականաչավուն բյուրեղներ են առաջանում։ Ստացված նյութը քլորի հիդրատն է՝ CI₂ x 8H₂O:

8.      Բացատրեք, թե ինչու ծծմբի հետ փոխազդելիս երկքթը վերածվում է Fe⁺² իոնի, իսկ քլորի հետ փոխազդելիս Fe⁺³ իոնի։

Քլոր պարունակող անոթում լցրեք մետաղե գդալօլօ մեջ նախապես տաքացրած երկաթի փոշի։ Ինչպես կնկատեք երկաթի մասնիկները շիկանում են պատճառը՝ երկաթի ու քլորի միացման ջերմանջատիչ ռեակցիան է։ Անոթը լցվում է կարմրագորշ ծխով, որը երկաթի (III) քլորիդի մանրագույն մասնիկներից է բաղկացած

2Fe+3CI₂=2FeCI₃

9.      Ինչ է կրակե անձրև, երբ է նման անդրև տեղում

Վեցրեք մի անոթ, որի մեջ նախապես քլոև եք հավաքել։ Ծարի անտիմոն Տb փոշին նույնիսկ առանց տաքացնելու այդ անոթի մեջ լցրեք։ Անմիջապես կրակե անձրև «կտեղա», և անոթը ծարիրի (III) քլորիդի սպիտակ ծխով կլցվի

10.  Որ քիմիական տարրերի առաջացրած պարզ նյութերը կարող են օքսիդացնել քլորիդ իոնը։

Այդ ռեակցիայում օքսիդացնող տարրը +4 օքսիդացման աստիճանով մանգանն է, որը վերականգնվում է՝ մինչև +2 օքսիդացման աստիճան, իսկ քլորիդ իոններն օքսիդանում են՝ էլեկտրոններ տրամադրելով։ Ռեակցիան իրականացնելիս անմիջապես կնկատեք քլորի դեղնականաչավուն գույնն ու կզգաք այդ գազի խեղդող, սուր հոտը։

11.  Հեևյալ լուծույթներից որը չի կարող գոյույթուն ունենալ ինչու ֆտորաջուր,քլորաջուր, բրոմաջուր

?

12.  Գրեք ստորև թվարկված մետաղների ու քլորի միջև քիմիական ռեակցիաների հավասարումները։ Յուրաքանչյուր դեպքում ցույց տվեք էլեկտրոնների փոխանցումը։

ա) բարիում, բ) ալյումին, գ) կալիում, դ) ցինկ։

Քլորաջրային, աղաթթու

Ինչպես գիտեք քլորի ջրածնային միացությունը քլորաջրածինն է , որրի քիմիական բանաձևն է HCI։ Այդ մոլեկուլում քիմիական կապը կովալենտային բևեռային է։

Ստացումը

Արդյունաբերության մեջ քլորաջրածինն ստանում են սինթեզի եղանակով՝ ջրածնի ու քլորի միացման ռեակցիայով։ Այդ նպատակով, նախ ստանում են ջրածին ստուգում դրա մաքրությունը, այրում այդ գազն ու այրվող շիթն իջեցնում քլորի մեջ, որտեղ ջրածինը շարունակում է այրվել՝ մինչև քլորը վերջանա։ Առաջանում է քլորաջրածինն, որը ջրում լուծելով ստանում են աղաթթու

H₂+CI₂=2HCI

Հիշեցնենք,որ աղաթթուն քլորաջրածինն ջրային լուծույթն է։ Լաբորատորիայում քլորաջրածին են ստանում պինդ նատրիումի քլորիդի ու խիտ ծծմբական թթվի միջև փոխազդեցությունից։ Ի դեպ՝ միմյանց խառնելիս այս նյութերը փոխազդում են նույնիսկ սովորական պայմաններում, ընդ որում այդ դեպքում առաջանում է նատրիումի հիդրոսուլֆատ (NaHSO₄)

NaCI+H₂SO₄=NaHSO₄+HCIá

Իսկ ուժեղ տաքացնելիս առաջանում է նատրիումի սուլֆատ (Na₂SO₄)

2NaCI+H₂SO₄= Ha₂SO₄+2NCIá

Հարկ է նաև ընդգծել  է,որ վերըը նշված երկու ռեակցիան էլ տեղի են ունենում այն պատճառով, որ քլորաջրածնական թթուն ցնդող թթու է, իսկ ծծբական թթուն՝ չցնցող և այդ պատճառով կարողանում է ցնդող թթուն դուրս մղել վերջինիս աղից։ Քլորաջրածին կարելի է ստանալ ոչ միայն նատրիումի այլև ցանկացած մետաղի քլորիդը՝ KCI,CaCI₂, MgCI₂ և այլն խիտ ծծմբական թթվի հետ տաքացնելով։

Ֆիզիկական հատկություններով

 Քլորաջրածին սուր հոտով, անգույն գազ է՝ օդից մոտավորապես 1,3 անգամ ծանր։ Խոնավ օդում այդ գազը «ծխում» է, ջրում շատ լավ է լուծվում 0⁰C ջերմասիտաճանում մեկ ծավալ ջրում մոտ հինգ հարյուր ծավալ քլորաջրածին։ Այս վերջին երևույթը հաստատենք փորձով։

Վյուրցի կոլբում նատրիումի քլորիդ եք տեղադրում ու փակում խցանով, որի միջով փական ունեցող գնդաձև ձագար է անցկացված։ Կոլբն ամրացնում եք լաբորատոր կալանի թաթին ու ձագարի մեջ խիտ ծծմբական թթու լցնում։ Կոլբի տակ սպիրտայրոց եք տեղադրում։ Վյորցի կոլբի ելուստին ամրացնում եք ռետինե խողովակ՝ ծայրին կաթոցիկով, որը կոլբի մեջ եք իջեցնում ու օդը դուրս մղելու եղանակով քլորաջրածին հավաքում։

Երբ կոլբում սպիտակ ծուխ է երևում, և համոզվում եք, որը կուլբը լցված է քլորաջրածնով, արագ հանում եզք գազատար խողովակն ու ջրի մակերեսին  իջեցնում։ Ապա տաքացումը դադարեցնում եք։

Քլորաջրածնով լիք կոլնը փակում եք խցանով, որի միջոցով անցկացված է կաթոցիկ՝ ծայրը դեպի կոլբի ներսն ուղղցված։ Այդ կոլբը բերանքսիվայր իջեցնում եք ջրով լիքը 1-3 կաթիլ ջուր կոլբի մեջ լցնելով՝ վերջինս թափահարում եք, ապա՝ կրկին ջրի մեջ իջեցնում։ Կոլբում կարմիր շատրվան է առաջանում։

Այս փորձնապացուցում է, որը քլորաջրածին ջրում շատ լավ է լուծվում և, որպես արդյունք՝ առաջանում է աղաթթու, որի ներկայությամբ լակմուսը ներկվում է կարմիր, իսկ մեթիլօրանժը՝ մուգ վարդագույն։ Պատճառն աղաթթվում առկա հիդրօքսիոնիում՝ (H₃O)⁺ իոններն են, որոնք առաջանում են քլորաջրածին դիսոցվելիս

HCI+H₂Oà(H₃O)⁺ +CI^-

Չոր քլորաջրածինը, ի տարբերություն աղաթթվի սովորական պայմաններում մետաղների ու դրանց օքսիդների հետ չի փոխազդում։ Ահա թե ինչու քլորաջրածինը ճնշման տակ պահում են պողպատե գլանանոթներում։ 

Աղաթթու

Ինչպես արդեն բազմից հիշատակվել է աղաթթուն քլորաջրածին գազի ջրային լուծույթն է, հետևաբար՝ արտահայտվում է նույն քիմիական բանաձևով՝ HCI։ Աղաթթու ստանալու և այդ թթվի հետ փորձեր կատարելու նպատակով՝ հավաքում եք հետևյալ սարքը։

Փորձանոթում նատրիումի քլորիդ եք տեղադրում, խիտ ծծմբական թթու ավելացնում և փորձանոթը փակում խցանով, որի միջով ծնկաձև գազատար խողովակ է անցկացված։ Վերջինիս ծայրը պետք է ջրի մակարդակին մոտ լինի, բայց ջրի մեջ չընկղմի։ Եթե այդպես չվարվեք, ապա քլորաջրածնի մեծ լուծելիության հետևանքով՝ ջուրը կլցվի ծծբական թթու պարունակող փորձանոթի մեջ, խիստ կտաքանա, նույնիսկ՝ կեռա և, հնարավոր է՝ դուրս ցայտի ու վնաս պատճառի։

Ֆիզիկական հատկությունները

Քլորաջրածինը ջրում լուծելիս ստացվում է 45% առավելագույն զանգվածային բաժնում լուծույթ` 1,19 գ/սմ³ խտությամն։ Իսկ վաճառքում առկա աղաթթվում քլորաջրածնի զանգվածային բաժինը 37% է։ Պիտ աղաթթուն խոնավ օդում «ծխում» ՝, քանի որ քլորաջրածինը ցմդում է ու անոթի բերանի մոտ ջրի գոլորշիների հետ աղաթթվի մանրագույն կաթիլներ առաջացնում։

Քիմիակակն հատկությունները

Աղաթթուն օժտված է թթուներին բնորոշ բոլոր քիմիական հատկություններով.  Մասնավորապես՝ այդ թթուն.

1.      Փոխում է հայտանյութերի գույնը ֆենոլֆտալենից բացի, որը թթուներում չի գունափոխվում լակմուսինը՝ կարմիր, մեթիլօրանժինը մուգ վարդագույն։

2.      Փոխազդում է հիմնային ու երկդիմի (ամֆոտեր) օքսիդների հետ

CuO+2HCI=CUCI₂+H₂O

CuO+2H⁺=CU²+ H₂O

AI₂O₃+6HCI= 2AICI₃+3H₂O

AI₂O₃+6H⁺=2AI⁺³6H⁺=2AI³⁺+3H₂O

3.      Փոխազդում է ջրում լուծվող ու չլուծվող հիմքերի հետ

NaOH+HCI=NaCI+H₂O

H⁺+(OH)^- = H₂O

Cu(OH)₂+2HCI=CuCI₂+2H₂O

Cu(OH)₂+2H⁺=Cu²⁺+2 H₂O

4.      Փոխազդում է աղերի հետ

ա) 2HCI+CaCO₃=CaCI₂+H₂O+CO₂á

CaCO₃+2H⁺=Ca²⁺+ H₂O+CO₂á

բ) արծաթի  (I) նիտրատի լուծույթի հետ փոխազդելիս, ինչպես արդեն տեղյակ եք՝ առաջանում է սպիտակ, լոռանման նստվածք, որը չի լուծվում ոչ ջրում, ոչ էլ թթուներում (արծաթե (I) նիտրատն աղաթթվի և իր աղերի հայտաբերման ազդանյութն է)

HCI+AgNO₃=AgCIâ+HNO₃

Ag⁺+CI^-=AgCIâ

5.      Փոխազդում է էլեկտրաքիմիական ակտիվության շարքում ջրածնից ձախ տեղաբաշխված մետաղների հետ

Mg+2HCI=MgCI₂+H₂á

Mg+2H⁺=Mg²⁺+ H₂á

6.      Փոխազդում է օքսիդացնողների հետ

KCIO₃+6HCI=KCI+3CI₂á+3H₂O

MnO₂+4HCI=MnCI₂+CI₂á+2H₂O

Նշենք, որ արծաթի (I) քլորիդից ու կապարի (II) քլորիդից բացի՝  մնացյալ բոլոր քլորիդները ջրում լուծվում են։

Աղաթթվի ու քլորիդների հայտաբերումը

Փորձ 1

Չորդ փորձանոթում 2-3ական մլ համապատասխան աղաթթվի, նատրիումի քլորիդի, կալցիումի քլորիդի և ալյումինի քլորիդի լուծույթներ լցրեք։ Այդ փորձանոթներից յուրաքանչյուրում նույն ծավալով արծաթի (I) նիտրատի լուծույթ ավելացրեք։ Բոլոր փորձանոթներում միևնույն նստվածքը կառաջանա։

Փորձ 2

Չորս փորձանոթում 2-3 ական մլ նույն լուծույթներից լցրեք, HCI, NaCI, CaCI₂  և AICI₃: Այդ լուծույթներին նույն ծավալով կապարի (II) նիտրատի լուծույթ ավելացրեք։ Բոլոր փորձանոթներում միևնույն նստվածքը կառաջանա։

Եթե ձեր սեղաններին այլ քլորիդների լուծույթներ են դրված, ապա փորձեր կատարեք նաև այդպիսի լուծույթների հետ։ Փոխազդեք այդ լուծույթներն արծաթի նիտրատի ու կապարի (II) նիտրատի լուծույթների հետ։

Աղաթթուն և իր աղերը ճանաչելու նպատակով ընդունված է օգտվել արծաթի (I) նիտրատի լուծույթից։ Այլ կերպ ասած Ag⁺ իոնտ քլորիդ՝ CI^-, իոնի հայտաբերման ազդանյութն է։

Առաջադրանքներ

1.      Ինչպես կարելի է քլորաջրածին ստանալ

Արդյունաբերության մեջ քլորաջրածինն ստանում են սինթեզի եղանակով՝ ջրածնի ու քլորի միացման ռեակցիայով։ Այդ նպատակով, նախ ստանում են ջրածին ստուգում դրա մաքրությունը, այրում այդ գազն ու այրվող շիթն իջեցնում քլորի մեջ, որտեղ ջրածինը շարունակում է այրվել՝ մինչև քլորը վերջանա։ Առաջանում է քլորաջրածինն, որը ջրում լուծելով ստանում են աղաթթու

H₂+CI₂=2HCI։

2.      Ինչու քլորաջրածինը չենք կարող հավաքել ջրի վրա

Երբ կոլբում սպիտակ ծուխ է երևում, և համոզվում եք, որը կուլբը լցված է քլորաջրածնով, արագ հանում եզք գազատար խողովակն ու ջրի մակերեսին  իջեցնում։ Ապա տաքացումը դադարեցնում եք։

Քլորաջրածնով լիք կոլնը փակում եք խցանով, որի միջոցով անցկացված է կաթոցիկ՝ ծայրը դեպի կոլբի ներսն ուղղցված։ Այդ կոլբը բերանքսիվայր իջեցնում եք ջրով լիքը 1-3 կաթիլ ջուր կոլբի մեջ լցնելով՝ վերջինս թափահարում եք, ապա՝ կրկին ջրի մեջ իջեցնում։ Կոլբում կարմիր շատրվան է առաջանում։

3.       Ինչպիսի՞ն է քիմիական կապը քլորջրածնի մոլեկուլում։ Պատկերեք այդ կապի առաջացումը։

Ինչպես գիտեք քլորի ջրածնային միացությունը քլորաջրածինն է , որրի քիմիական բանաձևն է HCI։ Այդ մոլեկուլում քիմիական կապը կովալենտային բևեռային է։

4.      Գրեք հետևյալ բյուրեղային քլորիդների ու խիտ ծծմբական թթվի միջև պատահող քիմիական ռեակցիաների հավասարումների

ա)MgCI₂     բ)LiCI           գ)FeCI₃

5.      Ինչպես կարելի է իրականացնել հետևյալ փոխարկումները

H₂àHCIàCI₂àNaCIàHCIàCaCI₂àCaSO₄ 

Հալոգենների ու դրանց միացությունների կիրառությունը եվ կենսաբանական դերը

Ինչպես արդեն գիտեք՝ հալոգենները քիմիապես ակտիվ տարրեր են ու բնության մեջ ազատ վիճակում չեն հանդիպում, այլ միայն՝ միացությունների տեսքով։  Մասնավորապես՝ ֆտորի միացություններ կան բնական ջրերում, բուսական ու կենդանական օրգանիզմներում։ Մարդոի օրգանիզմում ֆտորը կուտակված է ոսկորներում ու ատամի արծնում (էմալում)։ Խմելու ջուրը պետք է 1 լիտրում մինչև 1մգ ֆտոր պարունակի։ Վերջւնիս բաղադրություն պակասը 0,5 մգ/լ-ից պակաս ատամների քայքայում է առաջացնում։ Ֆտորի ավելցուկը նույնպես վտանգավոր է, այդ տարրի պարունակությունը չպետք է գերազանցի 1,2 մգ/լ, այլապես՝ կրկին ատամների քայքայման կհանգեցնի։ Օրգանական միացություն տեսքով՝  յոդը նույնպես առկա է կենդանի օրգանիզմներում։ Թեև մարդու օրգանիզմում յոդի քանակությունը մեծ չէ, սակայն այդ տարրը կարևոր դեր ունի նյութափոխանակության գործում։

Յոդ հիմնականում արտադրվում է վահանաձև գեղձում հասուն մարդու այդ գեղձը միջին հաշվով 15մգ յոդ է պարունակում։ Յոդի պակասը նաև՝ ավելցուկը մարդու վահանաձև գեղձի գործունեության խանգարում է առաջացնում՝ հանգեցնելով ծանր հիվանդության՝ խպիհ (զոբ)։ Այդ տարրի պակասը կանխելու նպատակով՝ բնակչությանը վաճառվող կերակրի աղը յոդացվում է, այսինքն՝ այդ աղին յոդիներ են ավելացվում։

Հալոգեններն ու դրանց միացությունները տնտեսության մեջ լայն կիրառություն ունեն։ Ամենաշատը կիրառվում են քլորն ու իր միացությունները հատկապես՝ աղաթթուն ու նատրիումի քլորիդը (կերակրի աղը), որոնց հիմնական կիրառությունները ներկայացված են համապատասխան, որ գծապատկեր վրա աղաթթվի կիրառումը, իսկ նատրիումի քլորիդի կիրառումը։

Լույսի ազդեցությամբ ջրի հետ փոխազդելիս քլորն առաջացնում է ատոմային (ակտիվ) թթվածին (O), որը վարակազերծում է ջուրն ու մեծաթիվ նյութեր գունազրկում։ Քլորը նատրիումի հիդրօքսիդի հետ փոխազդելիս ստացվում է ժավելաջուր (սպիտակեցնող հեղուկ)՝ NaOCI, որը կիրառվում է կենցաղում

CI₂+2NaOH=NaOCI+NaCI+H₂O

Որպես ախտահանող նյութ՝ օգտագործվում է նաև քլորակիրը` Ca(CI)OCI:

Բրոմը կարևոր նշանակություն ունի լուսանկարչական ճապավենների արտադրության մեջ։ Լուսանկարչությունը հիմնված է լույսի ազդեցության ներքո արծաթի (I) բորմիդի քայքայման վրա։ Լուսաժապավենի վրա սև պատկերն առաջանում է անջատված մետաղական արծաթի մանրագույն մասնիկներից։

Նատրիումի բորմիդը, որը կենցաղում հաճախ սխալմամբ բրոմ են անվանում, բժշկության մեջ օգտագործվում է որպես նյարդային համակարգը հանգստացնող միջոց։

Յոդի թուրմը (սպիրտայի լուծույթը) նույնպես կիրառվում է բժշկության մեջ՝ վերքերն ախտահանելու նպատակով։

Ֆտորաջրածինն օգտագործվում է ոչ թափանցիկ, նախշավոր ու գեղարվեստական ապակիներ ստանալիս։

Նատրիումի քլորիդն առկա է արյան և կենսաբանական մյուս հեղուկների բաղադրությունում։ Այդ նյութն օգտագործվում է արդյունաբերության մեջ՝ սոդայի, քլորաջրածնի, քլորի, նատրիումի հիդրօքսիդի, մետաղական նատրիումի,ջրածնի ու բազմաթիվ այլ կարևոր նյութերի ստացման նպատակով։

Առաջադրանքը

1.      Հակակիրճ նկարագրեք հալոգենների հիմնական կիրառությունները

Հալոգեններն ու դրանց միացությունները տնտեսության մեջ լայն կիրառություն ունեն։ Ամենաշատը կիրառվում են քլորն ու իր միացությունները հատկապես՝ աղաթթուն ու նատրիումի քլորիդը (կերակրի աղը), որոնց հիմնական կիրառությունները ներկայացված են։

2.      Ինչ հետևանքների կարող է հանգեցնել ֆտորի պակասը (կամ ավելցուկը) մարդու օրգանիզմում։

Մարդոի օրգանիզմում ֆտորը կուտակված է ոսկորներում ու ատամի արծնում (էմալում)։ Խմելու ջուրը պետք է 1 լիտրում մինչև 1մգ ֆտոր պարունակի։ Վերջւնիս բաղադրություն պակասը 0,5 մգ/լ-ից պակաս ատամների քայքայում է առաջացնում։ Ֆտորի ավելցուկը նույնպես վտանգավոր է, այդ տարրի պարունակությունը չպետք է գերազանցի 1,2 մգ/լ, այլապես՝ կրկին ատամների քայքայման կհանգեցնի։

3.      Ինչ հետւանքների կարող է հանգեցնել յոդի պակասը (կամ ավելցուկը) մարդու օրգանիզմում։

Թեև մարդու օրգանիզմում յոդի քանակությունը մեծ չէ, սակայն այդ տարրը կարևոր դեր ունի նյութափոխանակության գործում։  Յոդ հիմնականում արտադրվում է վահանաձև գեղձում հասուն մարդու այդ գեղձը միջին հաշվով 15մգ յոդ է պարունակում։ Յոդի պակասը նաև՝ ավելցուկը մարդու վահանաձև գեղձի գործունեության խանգարում է առաջացնում՝ հանգեցնելով ծանր հիվանդության՝ խպիհ (զոբ)։ Այդ տարրի պակասը կանխելու նպատակով՝ բնակչությանը վաճառվող կերակրի աղը յոդացվում է, այսինքն՝ այդ աղին յոդիներ են ավելացվում։

4.      Ինչ է ժավելաջուրը, ինչպես է ստացվում, ինչ կիրառություն ունի կենցաղում

Քլորը նատրիումի հիդրօքսիդի հետ փոխազդելիս ստացվում է ժավելաջուր (սպիտակեցնող հեղուկ)՝ NaOCI, որը կիրառվում է կենցաղում

5.      Ինչ է քլորակիրը, որն է այդ նյութի կիրառությունը։

Որպես ախտահանող նյութ՝ օգտագործվում է նաև քլորակիրը` Ca(CI)OCI:

6.      Բրոմի, որ միացություններն են կիրառվում լուսանկարչության բնագավառում

Բրոմը կարևոր նշանակություն ունի լուսանկարչական ճապավենների արտադրության մեջ։ Լուսանկարչությունը հիմնված է լույսի ազդեցության ներքո արծաթի (I) բորմիդի քայքայման վրա։ Լուսաժապավենի վրա սև պատկերն առաջանում է անջատված մետաղական արծաթի մանրագույն մասնիկներից։

7.      Որ նյութն է կենցաղում հաճախ բրոմ անվանվում ինչ նպատակով է այդ նյութն օգտագործվում։

Նատրիումի բորմիդը, որը կենցաղում հաճախ սխալմամբ բրոմ են անվանում, բժշկության մեջ օգտագործվում է որպես նյարդային համակարգը հանգստացնող միջոց։ 

8.      Որ բնագավառում և ի՞նչ նպատակով է կիրառվում յոդի թուրմը (սպիրտային լուծույթը)

Յոդի թուրմը (սպիրտայի լուծույթը) նույնպես կիրառվում է բժշկության մեջ՝ վերքերն ախտահանելու նպատակով։

9.      Ինչ նպատակով է կիրառվում ֆտորաջրածինը, այդ նյութի, ո՞ր  հատկության վրա է հիմնված տվյալ կիրառություն։։

Ֆտորաջրածինն օգտագործվում է ոչ թափանցիկ, նախշավոր ու գեղարվեստական ապակիներ ստանալիս։

10.  Հակիրճ նկարագրեք քլորի, աղաթթվի ու նատրիումի քլորիդի հիմնական կիրառությունները

Ամենաշատը կիրառվում են քլորն ու իր միացությունները հատկապես՝ աղաթթուն ու նատրիումի քլորիդը (կերակրի աղը), որոնց հիմնական կիրառությունները ներկայացված են։  



Աղերի 

Դուք արդեն գիտեք, որ աղերի բաղադրությունում առկա են որևէ մետաղի ատոմ (ատոմներ), և դրա հետ կապված թթվային մնացորդ KB_r, Na₂SO₄, ZnCI₂, AI₂(SO₄)₃,Ba₃(PO₄)₂ և այլն։ Հիշենցնեք, որ մետաղի ատոմի փոխարեն աղի բաղադրությունում կարող է լինել նաև ամոնիում խումբը (NH₄): Բոլոր այս աղերն անվանում են չեզոք աղեր։

Չեզոք աղերը կազմված են մետաղի ատոմներից, ու մետաղի ատոմով տեղակալվելու ընդունակ ջրածնի ատոմներ չպարունակող թթվային մնացորդից։

Սակայն գոյություն ունեն նաև աղերի այլ տեսակներ։ Օրինակ, եթե չեզոքացման ռեակցիային մասնակցում է ավելցուկով վերցված բազմահիմն թթու, ապա այդ ռեակցիան կարող է և այսպես ընթանալ

H₂SO₃+KOH=KHSO₃+H₂O

Ինչպես տեսնում եք առաջացած աղի կալիումի հիդրոսուֆիտի (KHSO₃) բաղադրությունում ծծմբային թթվի H₂SO₃ մոլեկուլի ջրածնի երկու ատոմից, միայն մեկն է կալիումի (K) ատոմով տեղակալված։ Այդպիսի նյութերն անվանում են թթու աղեր։

Թթու աղերը կազմված են մետաղի ատոմներից, ու մետաղի ատոմով դեռևս տեղակալվելու ընդունակ ջրածնի ատոմներ պարունակող թթվային մնացորդից։ Թթու աղերը բազմահիմն թթուների ոչ լրիվ չեզոքացման արգասիքներն են։

Թթու աղերն անվանակարգելիս թթվային մնացորդի անվանմանն ավելացվում է հիդրո- նախածանցը օրինակ նատրիումի հիդրոսուլֆատ NaHSO₄ կալիումի հիդրոֆոսֆատ K₂HPO₄ ամոնիումի երկհիդրոֆոսֆատ (NH₄)H₂PO₄ կալցիումի հիդրոկարբոնատ Ca(HCO₃)₂, և այլն։

Այժմ ներկայացնենք աղերի արդեն քննարկված դասակարգումը հետևյալ գծապատկերով։

Քիմիական հատկություններ

Աղերի քիմիական հատկությունները նույնպես հարմար է թվարկել ձեզ արդեն քաջ ծանոթ ծագումնաբանական շարքերի գծապատկերի հիման վրա

Այպիսով աղերը փոխազդում են մետաղների, հիմքերի, թթուների, այլ աղերի և ոչ մետաղների հետ։ Ինչպես և նախորդ դեպքերում, այդ փոխազդեցությունների յուրաքանչյուր տեսակ դիտարկենք առանձին-առանձին։

Հարկ է նշել, որ աղերն օքսիդների հետ, որպես կանոն չեն փոխազդում է (որոշ բացառություններով, որոնց կանդրադառնանք ավելի ուշ)։

Ծագումնաբանական կապն անօրգանական միացությունների հիմնական դասերի միջև

Այս գլխի թեմաներն ուսումնասիրելիս անշուշտ նկատեցիք, որ անօրգանական միացությունների հիմնական դասերը՝ օքսիդները, թթունները, հիմքերնը, ու աղերը սերտորեն կապված են միմյանց հետ, և կարող են ստացվել մեկը մյուսից, ինչպես նաև՝պարզ նյութերից (մետաղներից ու ոչ մետաղներից)։ Այդպիսի կապն անվանվում է ծագումնաբանական։

Ինչպես համեզվեցիք գործնականում ամեն՝ մի դասի նյութերից կարելի է ցանկացած այլ դասի նյութեր ստանել (միայն թթուներից անմիջականոեն հիմքեր ստանանլ է անհնար, այն էլ, եթե հաշվի չառնենք երկդիմի հիդրօքսիդների գոյությունը, որոնք միաժամանակ, և հիմք են, և թթու։) Նյութերի միջև փոխադարձ (ծագումնաբանական), այդ կապը կարելի է արտահայտել հետևյալ գծապատկերով։

Միացությունների ծագումնաբանական կապի, բոլոր նրբությունների քաջիմացությունը հատկապես կարևոր է գործնական, կիրառական տեսանկյունից, քանի որ հնավարությունը է ընձեռում ցանկացած նյութի ստացմավ առավել արդյունավետ եղանակն ընտրելու, և նույնիսկ նման եղանակ կանխատեսելու, և մշակելու։ Ահա թե ինչու քիմիա ուսումնասիրելիս այդպիսի առաջադրանքների կատարմանը հատուկը ուշադրություն է հատկացում։

Առաջադրանք

1.Որն է հիմնական տարբերություն ալկալիների ու մյուս հիմքերի միջև։

Ավելացնենք,որ հիմքերի թվին է դասվում նաև ամոնիումի հիդրօքսիդը։ Հետագայում հիմքը կհամոզվեք, որ այսպես կոչված ամոնիում խումբը (NH₄)⁺, ինչպես և առավել ակտվի ալկալիական մետաղները հանդես է գալիս, որպես +1 լիցքով կատիոն։

Հիմքերի քիմիական հատկությունը այս դեպքում էլ հարմար է թվարկել ձեզ ծանոթ ծագումնաբանական շարքերի կտեսնեք ինչ գծապատկերը ճիշտ է հիման վրա

Նշենք, որ բոլոր հիմքերը լուծելի, թե անլուծելի փոխազդում են թթուների հետ, իսկ թթվային օքսիդների, աղերի ու, ոչ մետաղների հետ փոխազդում են միայն ալկալիները։ Այդ փոխազդեցությունների յուրաքանչյուր տեսակ առանձին-առանձին։

2.Հետևյալ պնդումներից, որն է ճիշտ (պատասխանը հիմնավորեք)

Բ) Հիմքերի մոլեկուլում մետաղի ատոմը կապված է հիդրօքսիդ մեկ խմբի հետ։

3. Որն է հինգրերորդ ավելորդ միացություն (ընտրությունը հիմնավորեք)

Ա) KOH, BA(OH)₂,Sr(OH)₂, Mn(OH)₂, LiOH

4. Գրեք հետևյալ հիդրօքսիդների համապատասխանող օքսիդների քիմիական բանաձևերն, ու անվանեք, այդ հիդրօքսիդներն, ու օքսիդները

1) Lion –» Li + (OH)₂

2) Cu(OH) –» Cu+(OH)₂

3) Sr(OH)₂ –» Sr+(OH)₂

4) Ni(OH)₂–»Ni+ (OH)₂

5) Mg(OH)₂–»Mg+ (OH)₂

6) Mn(OH)₂–» Mn+ (OH)₂

7) Cr(OH)₂–»Cr+(OH)₂

5. Ինչու ալկալիները (օրինակ նատրիումի հիդրօքդսիդ կամ կալիումի հիդրօքսիդ) պարունակող սրվակները պետք է խնամքով փակել։ Պատասխանել հիմնավորեք հապատասխան քիմիական ռեակցիայի հավասարմամբ։

Երկու ալկալիները նատրիումի հիդրիօքսիդ կամ կալիումի հիդրիօքսիռդ)

Նատրիումի հիդրիօքսիդ առաջանում է կերակրի աղի լուծույթի էլեկտրոլիզից նատրիումի քլորդի ջրային լույծույթի միջով  հաստատուն էլեկտրական հոսանք անցկացնելիս, իսկ այսպես կալցիումի հիդրօքսիդիմ լաբորատար և արդյունաբերական էժան ստացման եղանակ է չհանգած կրի կալցիումի օքսիդի փոխազդեցություն ջրի հետ։

Սականյն այնպիսի ալկալիները, ինչպիսիք են նատրիումի հիդրօքսիդը, և կալիումի հիդրօքսիդը, վերը նշված երկու եղանակով ստանալը շահավետ չէ, քանի որ օքսիդները թանկ են, և համապատասխան մետաղները ավելի թանկ։

Երկու եղանակով Նատրիումի հիդրօքսիդի կամ կալիումի հիդրիօքսիդիռ

Նատրիումի հիդրօքսիդի ջրային լուծույթի միջով հաստատուն էլեկտրական հոսանք անցկացնելիս

2NaCI+2H₂O= 2HaOH+ CI₂+H₂

Իսկ Կալցիումի օքսիդռի փոխազդեցություն ջրի հետ

CaO+H₂O= Ca (OH)₂

6. Հետւևյալ միացությունների երկու սյունակով դուրս գրեք համապատասխանաբար նատրիումի հիդրօքսիսի և աղաթթվի հետ փոխազդողները։ Ամեն սյունակից մեկկան միացության համար գրեք համապատասխան քիմիական ռեակցիաների հավասարումները։

HNO₃, H₂S, KOH, MgO, H₃PO₄, Ca(OH)₂, SO₂, Na₂O

7. Առնվազն 2 եղանակով ստացեք լիթիումի հիդրօքսիռի հիմքը։ Գրեք համապատասխան քիմիական ռեակցիաների հավասարումների 

?

8. Համարակալված չորս փորձանոթից մեկում է աղաթթու է, մյուսում է ազոտական թթու, երրորդում կալիումի հիդրօքսիդ, չորրորդում բարիումի հիդրօքսիդ։ Ընըրեք այնպիսի երկու նյութ ու մեկ հայտանյութ որոնց օգնությամբ կկարողանաք պարզել, թե որ փորձանոթում ինչ նյութ է։ Գրեք համապատասխան քիմիակակն ռեակցիաների հավասարումները։

?

9. Ըստ հետևյալ սխեմաների ավարտեք համապատասխան քիմիական ռեակցիաների հավսարումները

Ba(OH)₂+SO–»Bas+ H₂O

SO₃+Ca(OH)₂–»SOCa H₂O

Li₂CO₃–»Ba–»BaCO₃+ LiOH

Mg OH+ HCI–»MgCI₂+H₂O

MgSO₄+KOH–»MgSo₄Koh

Fe(OH)₂–»… +H₂O

10.Գրեք հետևյալ փոխարկումներին համապատասխանող քիմիական ռեակցիաների հավասարումները

BA–»Ba(OH)₂–»BaCO₃–»CO₂–»Ha₂CO₂

Ստացման եղանակները

Ալկալիները ջրում լուծելի հիմքերը կարող են ստացվել

համապատասխան մետաղի ու ջրի փոխազդեցությունից

2Ha+2H₂OH+H₂

BaO+H₂O= BA (OH)₂ H₂

Հիմքերի փոխազդեցությունը հայտանյութերի հետ

Դուք արդեն տեղյակ եք, որ ջրում լուծելի հիմքերի ալկալիները գունավորում են հայտանյութերը լակմուսը կապույտ, մեթիլօրանծը դեղին, իսկ ֆենոլֆտալեինը մորեգույն։ 

փորձ 3

HaOH+Hce=MAcce eH₂O

փորձ 4

Հիմք+կապույտ =դառնում է հիմք հանում է։ Նրանք նայեք տեսնել ինչ Հիմք+կապույտի հետ, 

Ինչ հանել վրա գույն ու դառնում է ջուրը։

   CuSO₄ + HaOH= CU(oH₂)+Ha₂SO₄

Թթուների փոխազդեցությունը հայտնանյութերի հետ

Հիշեցնենք, որ բոլոր թթուների ջրային լուծույթների գունավորում են հայտանյութերը, լակմուսը (լ) կարմիր, մեթիլօրանժը (մօ) մուգ վարդագույն, իսկ ֆենոլֆտալեինը (ՖՖ) թթուներում չի գունավորվում նայեք կտեսնել, որ գունավորում չի լինի

Պատճառը, ինչպես գիտեք այն հանգամանքն է, որ բոլոր թթուները դիսոցվելիս առաջանում են ջրածնի H⁺ կատիոնները (ավելի ճիշտ (H₃O)⁺  հիդրօքսոնիում իոնները), որոնք էլ պայմանավորում են թթուների մյուս ընդհանուր հատկությունները, դիցուք

HCIàH⁺+CI^-  (HCI+ H₂O=(H₃0)⁺ + CI^-)

Թթուների քիմիական հատկությունները հարմար է թվարկել ձեզ արդեն ծանոթ ծագումնաբանական շարքերի նայեք ինչ գծապատկեր հիման վրա

Այդ տեսավ գծապատկեր վրա երևում է, որ թթուները փոխազգում են հիմքերի, հիմնային օքսիդները, մետաղների ու աղերի հետ։ Փոխազդեցությունների յուրաքանչյուր տեսակ այստեղ նույնպես նայեք առանձին-առանձին։

                                               Թթու

Թթուներին նույնպես արդեն բավականին հանգամանորեն անդրադարձել ենք։ Մասնավորապես, ինչպես գիտեք թթուների բաղադրությունն արտահայտվում է հետևյալ ընդհանուր բանաձևով:

H_nR 

Որտեղ R-ը թթվային մնացորդն է ո-ը ջրածնի ատոմների թիվը։

Այստեղ կարևոր է մեկ անգամ ևս ընդգծել, որ թթվի բաղադրությունում առկա, մետաղի ատոմով (ատոմներով) տեղակալվելու ընդունակ ջրածնի ատոմների թիվը, որը բնորոշում է թթվի հիմնայնությունը, կարող է և չհամընկնել թթվի բաղադրությունում առկա ջրածնի ատոմների ընդհանուր թվին։ Այսպես ֆոսֆորային թթուն (H₃PO₃), ոչ թե եռահիմն, (ինչպես կարել էր եզրակայնել, այդ թթվի քիմիական բանաձևից), այլ երկհիմն։ Պատճառն այն է,որ տվյալ թթվի բաղադրություն առկա ջրածնի երեք ատոմից միայն երկուսը կարող են մետաղի ատոմներով տեղակալվել։ ԱՀա, թեե ինչու ֆոսֆորային թթվի առավել ճշգրիտ քիմիական բանաձևն է H₂ (HPO₃):

Թթուների դասակարգմանը, (ըստ թթվային մնացորդի բաղադրությունում թթվածնի ատոմների առկայության, և ըստ հիմնայնության) նույնպես արդեն ծանոթ եք։ Ներկայացնենք, այդ դասակարգումը է հետևյալ նայեք կտեսնել ինչ նկարը։

Անօրգանական միացությունների հիմնական

Հարց 1, որն է կոչվում նյութի սահմանունը քանի հինգ միլիոն նյութ է հայտնի մարդկության, հարց 2, որն է կոչվում պարզ նյութը, որն է հարց 3, որոնք են նյութի հատկությանները

Ինչպես ենք դասակություն նյութերը

1. Նյութերը տարածություն մեջ, որոշակի ծավալ զբաղեցնող մասնիկների համախոսում է 5լ

2. Պարզ նյութերը դրանք այն նյութերին են, որոնք կազմած են մեկ մասնիկից, իսկ բարդը, որոնք կազմված են երկամասնիկից

Պարզ նյութի չորս հարյուր հոտ են

մետաղ, ոչ մետաղ

մարդկություն հայտնի քսան միլիադ նյութը։

Անօրգանաական նյութերը զրո,հինգ միլիոն են։

Օքսիդ, թթու հիմք, աղ

Անօրգանական հինգ միլիոն։

                                                   Աշխատանքի

ա. Սիլիցիումի SIO₂

բ. Ածխածնի CO₂

գ. Երկաթի Fe₂O₃

դ. Ֆոսֆոր P₂O₅

ե. Ազոտ NO

զ. Պղնձի CuO

Na₂O, CaO, K₂O, CuO, BaO, Feo, և այլն,

P₂O₃,So₂,N₂O_5, SO₃, J₂O₇, Cro₃, Mn₂O₇, և այլն,

BeO, Zno, Al₂O₃, Cz₂O₃, և այլն, 

                                   Ջրածին բնության մեջ

Ջրածին տիեզերքի գլխավոր քիմիականտարրն է: Այսպես` Արեգակի զանգվածիկեսիավելինբաժին է ընկնում հենց ջրածնին: Ջրածինն աստղերից շատերից և միջաստղային գազերի գլխավոր բաղադրամասն է: Երկրի մթնոլորտի ստորին շերտերումազատ ջրածին գործնականում գոյություն չունի` ընդամենը 0,00005% ըստծավալի, սակայն 1000կմ բարձրության վրա գրեթե 95% է` նույնպես ըստծավալի: Իսկ տիեզերքում ջրածնիատոմայինբաժինն 93% է: Երկրագնդիկեղևումջրածինն առկա է բացառապես միացությունների ձևով.Այստեղ դրազանգվածային բաժինը 1% է, և տարածվածությամբ այդ տարրն 9-րդն է: Իսկ ջրածնի ատոմների թիվ ըերկրակեղևի բաղադրությունում առկա բոլոր տարր երիատոմների թվի 17%-ն է կազմում: Այլկերպասած` Երկրագնդիկեղևում յուրաքանչյուր  100 ատոմից 17-ը ջրածնինն է: 

Ձեզ հայտնի է, որ Երկրագնդի վրա ամենատարածվածնյութը ջուրն է: Իսկ այդնյութի մոլեկուլիբաղադրությունում (H₂O) առկա են ջրածինտարրիատոմներ: Ահա՛ թե ինչու ջրածին ըմերմոլորակում, ըստատոմներիթվի` ամենատարածված տարրն է, որի  միացությունների- ցառավել կարևոր են ածխաջրերը, ճարպերն ու սպիտակուցները, որոնցից կազմված են կենդանի օրգանիզմները: 

Ջրածինը բնականգազի, նավթի, կավի և  բնության մեջ տարածված բազում այլ նյութերի բաղադրությունը կազմող կարևոր տարր երիցմեկն է: Ջրածին տարր պարունակվում է նաև մրգերում, բանջարեղենում, կանթամթերքներում ու համեմունքներում առկաթթուներում, օրինակ` թրթնջկաթթվում (թրթնջուկիտերևներ), կիտրոնաթթվում (կիտրոն), խնձորաթթվում (խնձոր), ինչպես և` մրջյունների ու մի շարք այլ միջատների արտադրածմրջնաթթվում և այլու: Բոլոր այդ նյութերըթթու կամ ունեն և, ընդհանրապես, օժտված են նույն անմանհատկություններով` իրենց բաղադրությունում առկատարրի, այն է` ջրածնի շնորհիվ: